Η ειρηνική εξέγερση των θηλυκών σάπιενς 1821-2021

ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΣΥΝΔΕΣΜΟΥ ΕΛΛΗΝΙΔΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΩΝ

«Ο ρόλος της Ελληνίδας στην Επανάσταση του 1821»

Εισήγηση Άννας Καραμάνου

Δρ Πολιτικής Επιστήμης & Δημόσιας Διοίκησης ΕΚΠΑ

Πρώην ευρωβουλευτής-Πρόεδρος Κοινοβουλευτικής Επιτροπής FEMM

Η ειρηνική εξέγερση των θηλυκών σάπιενς 1821-2021

Σύντομο βιογραφικό:

Η Άννα Καραμάνου γεννήθηκε στον Πύργο Ηλείας, 3 Μαΐου 1947. Εργάστηκε για 23 χρόνια στον ΟΤΕ και διετέλεσε Γ.Γ. της ΟΜΕ-ΟΤΕ. Συμμετείχε, ως εθνική εμπειρογνώμων, σε δύο δίκτυα πολιτικής ισότητας των φύλων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Μέλος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου (1997-2004). Εκλέχτηκε στο προεδρείο της Κοινοβουλευτικής Ομάδας των Ευρωπαίων Σοσιαλιστών (PES) και Πρόεδρος της Επιτροπής Δικαιωμάτων των Γυναικών & Ισότητας των Φύλων (FEMM) του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου.

Βραβείο Ιπεκτσί Ειρήνης και Φιλίας 1999, για συμβολή της στην Ελληνοτουρκική προσέγγιση. Μέλος της Ελληνικής Εταιρείας Πολιτικής Επιστήμης, του Συνδέσμου Ελληνίδων Επιστημόνων και του Πολιτικού Συνδέσμου Γυναικών.

Σπούδασε στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών: Πτυχίο Ελληνικής και Αγγλικής Φιλολογίας, μεταπτυχιακό Ευρωπαϊκών και Διεθνών Σπουδών και Διδακτορικό Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης

Έχει συγγράψει τα βιβλία: 200 Χρόνια Ελλάδα. Η ειρηνική εξέγερση των θηλυκών σάπιενς 1821-2021 (εκδ. Αρμός,2021), Η Ευρώπη & τα δικαιώματα των Γυναικών- ο εξευρωπαϊσμός σε Ελλάδα & Τουρκία (εκδ. Παπαζήση, 2015) και Η Ελληνίδα στην εκπαίδευση και την εργασία (εκδ. ΟΑΕΔ,1984). Συμμετέχει σε πολλές συλλογικές εκδόσεις και αρθρογραφεί σε περιοδικά και εφημερίδες.

Περίληψη

Η παρούσα εργασία εδράζεται στο βιβλίο μου, Η ειρηνική εξέγερση των θηλυκών σάπιενς 1821-2021 (εκδ. Αρμός). Σκοπός μου είναι να δώσω μία ολοκληρωμένη εικόνα των μεγάλων ιστορικών γεγονότων των 200 χρόνων νεοελληνικού κράτους, εντάσσοντας στην ιστορία της χώρας μας τους αποσιωπημένους φεμινιστικούς αγώνες. Χρησιμοποιώ σκοπίμως τον όρο σάπιενς, γιατί σημαίνει άνθρωπος σοφός, φρόνιμος, συνετός, γνωστικός. Όπως ακριβώς είναι τα βασικά χαρακτηριστικά του ανθρώπινου είδους (homo sapiens), με τα δύο ίσης αξίας γένη. Η υπόθεση των δικαιωμάτων των γυναικών και της θεωρίας που τα συνοδεύει, υπήρξε η υπόθεση και ο αγώνας του μισού γένους των ανθρώπων, των θηλυκών σάπιενς, που είχαν το σθένος να εξεγερθούν και να αμφισβητήσουν την μονοκρατορία των αρσενικών, μαζί με τα κοινωνικά στερεότυπα και τον ανορθολογισμό που τα συνοδεύει. Χρησιμοποιώ, επίσης, τη λέξη εξέγερση, γιατί σηματοδοτεί πρώτον, την έννοια της κίνησης (κίνημα) και δεύτερον, τις έννοιες του χώρου και του χρόνου, όπως ακριβώς υπήρξε το φεμινιστικό κίνημα. Ο όρος φεμινισμός εμπεριέχει την πολιτική δράση των γυναικών, με σκοπό την άρση των καταστάσεων αδικίας, βίας, ανισοτήτων και αποκλεισμών εις βάρος τους.

Είναι γεγονός, ότι οι ιστορικοί́ μας δεν τίμησαν, όσο άξιζε, τη συμβολή των Ελληνίδων στην Επανάσταση του 1821, τη συμμετοχή τους στους ένδοξους Βαλκανικούς πολέμους που διπλασίασαν την έκταση της Ελλάδας, τον ευγενή αγώνα τους για εκσυγχρονισμό του κράτους, ισότητα στη μόρφωση και την εργασία, ελευθερίες και δικαιοσύνη των φύλων. Αγωνίστριες που θυσίασαν τα πάντα για την πατρίδα τους λοιδωρήθηκαν και αγνοήθηκαν από την Πολιτεία και από την Ιστορία. Μικρές ομάδες πρωτοπόρων μορφωμένων γυναικών έγραψαν την ιστορία των φεμινιστικών αγώνων στην Ελλάδα, επί 200 ολόκληρα χρόνια, υπό συνθήκες σκληρής ανδροκρατίας. Οι ηρωίδες του 1821 παραγκωνίστηκαν! Δεν τους αναγνωρίστηκε, ούτε δικαίωμα στη διοίκηση του νεοσύστατου κράτους, ούτε στη μόρφωση, ούτε στην εργασία ή την επιχειρηματικότητα. Παρέμειναν χωρίς ελευθερίες, απομονωμένες στην οικογενειακή εστία, υπό την εξουσία των αρσενικών σάπιενς. Οι γυναίκες αγνοήθηκαν από όλα τα πριν και μετά την απελευθέρωση Συντάγματα, μέχρι το 1975, όταν κατοχυρώθηκε συνταγματικά η ισότητα των Ελλήνων και των Ελληνίδων και όταν, το 1983, το Νέο Οικογενειακό Δίκαιο άφησε πίσω την οθωμανική κληρονομιά. Είναι πολύ χαρακτηριστικό και αληθινό αυτό που έχει γράψει ο εθνικός μας ιστοριογράφος Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος:η ιστορία της Ελλάδος κατήντησεν ούτω να ομοιάζη τας ιεράς του αγιωνύμου όρους Άθω τας μονάς, όπου θηλυκόν κανενός είδους δεν εμβαίνει.Αυτό το κενό ιστορίας καλύπτει το βιβλίο μου & η εισήγησή μου στο Συνέδριο του ΣΕΕ.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η εξέγερση των Ελλήνων και των Ελληνίδων κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αποτελεί το κορυφαίο ιστορικό γεγονός της Χώρας μας. Είναι η πρώτη από τις εθνικές επαναστάσεις της Ευρώπης που σημείωσε πλήρη επιτυχία, με συμμετοχή γυναικών μαχητριών, και ο πρώτος νικηφόρος πόλεμος ανεξαρτησίας υπόδουλου λαού εναντίον αυτοκρατορικής εξουσίας. Το βιβλίο μου, Η ειρηνική εξέγερση των θηλυκών σάπιενς 1821-2021 (εκδ. Αρμός), παρουσιάζει το ιστορικό, κοινωνικό, πολιτισμικό και πολιτικό περιβάλλον, μέσα στο οποίο αναπτύχθηκαν, αφενός οι αγώνες για την απελευθέρωση από τους Οθωμανούς και την θεμελίωση του νεοσύστατου έθνους-κράτους, αφετέρου το ξεκίνημα και την εξέλιξη του αγώνα για τα θεμελιώδη δικαιώματα των γυναικών και την ισότητα των φύλων. Η εισήγησή μου για τα 200 χρόνια σε αυτό το σημαντικό συνέδριο του ΣΕΕ είναι εξαιρετικά συνοπτική.

Η επέτειος των 200 χρόνων μας προκαλεί να αναρωτηθούμε: Άραγε, πώς θα ήταν σήμερα η Ελλάδα, αν το μισό ανθρώπινο δυναμικό της δεν είχε, ευθύς εξαρχής, αποκλειστεί από την οικονομική και πολιτική ζωή της χώρας; Γιατί, άραγε, η Ελλάδα του 21^ου αιώνα, παραμένει τόσο βαθιά πατριαρχική, τόσο αρχέγονα μισογυνική; Τι θα είχε συμβεί, αν η Μαντώ Μαυρογένους, η Μπουμπουλίνα και οι άλλες αγωνίστριες, αντί να παραμεριστούν και να κατασυκοφαντηθούν, συμμετείχαν στις εθνικές συνελεύσεις και αργότερα στη διοίκηση του νεοσύστατου έθνους-κράτους; Δεν βρήκα πουθενά συμμετοχή ή υπογραφή της Μπουμπουλίνας, ή της Μαντώς ή άλλης γυναίκας, σε θεσμούς, συντάγματα, συνελεύσεις και αποφάσεις για τον αγώνα και την ηγεσία των πολεμικών επιχειρήσεων, όπως καταγράφονται στα Αρχεία της Ελληνικής Παλιγγενεσίας^¹. Γιατί, άραγε, η Εθνοσυνέλευση (των ανδρών) απέκλεισε τις γυναίκες από το «καθολικό» δικαίωμα ψήφου το 1844 και από τη συνταγματική θεσμοθέτησή του, το 1864; Άξιζαν οι γυναίκες τέτοια άδικη μεταχείριση; Γιατί το νεοσύστατο ελληνικό κράτος απέφυγε να ηγηθεί και να πρωτοπορήσει παγκοσμίως αναγνωρίζοντας δικαιώματα στις γυναίκες και την μεγαλειώδη εθελοντική συμμετοχή τους στην Επανάσταση; Πόσο, άραγε, κόστισε στην ανάπτυξη της Ελλάδας η άρνηση του πολιτικού συστήματος να αξιοποιήσει το πολύτιμο ανθρώπινο δυναμικό που αντιπροσωπεύουν οι γυναίκες; Σε αυτά και πολλά άλλα ερωτήματα επιχειρώ να δώσω απαντήσεις, με στοιχεία από τον αγώνα των γυναικών για ελευθερία, ισότητα και αξιοπρέπεια. Δυστυχώς, σήμερα, η Ελλάδα του 21^ου αιώνα έχει ένα από τα χαμηλότερα ποσοστά γυναικείας απασχόλησης στην Ευρωπαϊκή Ένωση και βρίσκεται στην τελευταία θέση του Δείκτη Ισότητας των Φύλων της ΕΕ (EIGE-2020). Χωρίς γνώση της ιστορίας είναι αδύνατη η κατανόηση της συνεχιζόμενης ανισότητας των φύλων, της άνισης κατανομής ευθυνών και υποχρεώσεων στη διαχείριση των πολιτικών, κοινωνικών και οικονομικών ζητημάτων, της βίας κατά των γυναικών, των γυναικοκτονιών, της σεξιστικής γλώσσας, της σεξουαλικής παρενόχλησης και της έκρηξης του κινήματος #MeToo..

Η ένοπλη εξέγερση: το ιστορικό και ιδεολογικοπολιτικό πλαίσιο

Η Επανάσταση του 1821 είναι η πρώτη εξέγερση που αμφισβήτησε στη πράξη την Ιερή Συμμαχία και την περίφημη Συμφωνία της Βιέννης του 1815. Οι Έλληνες και οι Ελληνίδες ξεσηκώθηκαν κατά της Οθωμανικής κυριαρχίας, υποκινούμενοι και εμπνεόμενοι από τις ιδέες και τις μεγάλες ανατροπές που προηγήθηκαν, στην Ευρώπη και την Αμερική: Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός, Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας των ΗΠΑ (1774), Γαλλική Επανάσταση (1789), Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Η Ευρώπη ήταν κυρίαρχη στις ιδεολογικές αναζητήσεις των πρωτεργατών της Ελληνικής Επανάστασης και αποτέλεσε καθοριστικό παράγοντα, τόσο για τον νέο προσανατολισμό και την διεθνή θέση της χώρας, όσο και για την εσωτερική της πολιτική. Η Ευρωπαϊκή ταυτότητα υπηρετούσε καλά και τον στόχο της απομάκρυνσης της κοινότητας των Ελλήνων από την έως τότε ταύτισή της με την Ανατολή και τον Ασιάτη κατακτητή^². Είναι κατανοητό, ότι η ταύτιση των Ελλήνων με τους άλλους Ευρωπαίους και με την Ελληνική διασπορά, ούτε αυτονόητη ήταν, ούτε έγινε αποδεκτή χωρίς αντιδράσεις.

Οι ιδεολογικές και πολιτικές διεργασίες της Ευρώπης εξέθρεψαν και μια γενιά Ελλήνων της διασποράς, με σημαντικότερους τον Ρήγα Βελεστινλή και τον Αδαμάντιο Κοραή, που έθεσαν ως υπέρτατο αγαθό την ελευθερία και ως στόχο την αναβίωση της αρχαιοελληνικής αίγλης. Σκοπός τους ήταν η αναζήτηση της κοινής καταγωγής με τους Αρχαίους Έλληνες και της αναγωγής της αρχαιότητας σε καίριο κρίκο για την εθνική αφύπνιση και ολοκλήρωση. Το όραμα του Ρήγα κατά του οθωμανικού δεσποτισμού και δημιουργία ενός πολυεθνικού, δημοκρατικού και φιλελεύθερου κράτους αποτυπώνεται σε τέσσερα κείμενα: την Επαναστατική διακήρυξη, τα Δίκαια του ανθρώπου, τον καταστατικό χάρτη (Σύνταγμα) της Ελληνικής Δημοκρατίας και τον Θούριο. Είναι αξιοσημείωτο, ότι στα Δίκαια του Ανθρώπου, ο Ρήγας συμπεριέλαβε την εκπαίδευση και των γυναικών: «σχολεία για τα αρσενικά και θηλυκά παιδία», ενώ στο Σύνταγμα αναφέρεται στο δικαίωμα των γυναικών να φέρουν όπλα ^³. Σε αυτό το επαναστατικό ρεύμα σκέψης και δράσης αντέδρασαν οι συντηρητικές και αυταρχικές κυβερνήσεις της Ευρώπης, με επικεφαλής τον καγκελάριο της Αυστρίας, Κλέμενς φον Μέττερνιχ (1809-1839), δημιουργό της Ιεράς Συμμαχίας και σφοδρό πολέμιο κάθε φιλελεύθερης ιδέας^⁴.

Μέσα σε αυτό το κλίμα της διαπάλης των συντηρητικών και νεωτερικών ιδεών οι πιο τολμηροί Έλληνες αποφάσισαν να πάρουν τη μοίρα τους στα χέρια τους, ιδρύοντας, το 1814, στην Οδησσό της Ρωσίας, με την ισχυρή ελληνική παροικία, τη Φιλική Εταιρεία, με στόχο την «Απελευθέρωση της Πατρίδας». Τον Απρίλιο του 1820 ο Αλέξανδρος Υψηλάντης αναλαμβάνει αρχηγός. H μητέρα του Ελισάβετ Υψηλάντη, η αποκαλούμενη «πρωτομάνα των Φιλικών» χρηματοδοτεί τον αγώνα. Ο Αγώνας των Ελλήνων για ανεξαρτησία ξεκίνησε με τον Αλέξανδρο Υψηλάντη στις 24 Φεβρουαρίου 1821 στο Ιάσιο της Μολδαβίας και ολοκληρώθηκε με την υπογραφή των τριών πρωτοκόλλων της Ανεξαρτησίας στις 22/1-3/2 1830 στο Λονδίνο. Έτσι εμφανίστηκε και πάλι στο διεθνές στερέωμα η Ελλάδα, η οποία, για αιώνες, είχε εκλείψει από τον πολιτικό χάρτη^⁵. Ωστόσο, οι μεγάλες ηρωικές στιγμές εναλλάσσονταν με σκοτεινές περιόδους, τσακωμούς, εμφυλίους και ήττες.

Ο πρόωρος θάνατος του εθνεγέρτη Ρήγα (1797), στέρησε την Ελλάδα από ένα μεγάλο αγωνιστή-διανοούμενο, αλλά και το φεμινιστικό κίνημα από ένα σπάνιο σύμμαχο. Ωστόσο, το μήνυμά του, ακόμη και μετά τον αφορισμό του από την Εκκλησία και τη δολοφονία του, έφτασε σε πολλούς άνδρες και σε πολλές γυναίκες, που στρατεύτηκαν στον απελευθερωτικό αγώνα κατά των Οθωμανών. Η Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα, η Μαντώ Μαυρογένους, η Ελένη Βάσσου, η Ζαμπέτα Κολοκοτρώνη, η Σεβαστή Ξάνθου, η Ακριβή Τσαρλαμπά, η Δόμνα Βισβίκη, η Ασήμω Γκούραινα, η Σταυριάνα Σάβαινα, η Πανωραία Βοζίκη, η Μαρία Παλάσκα, οι Σουλιώτισσες, οι γυναίκες της Μακεδονίας, οι Μανιάτισσες και οι γυναίκες του Ασωπού, οι Μεσολογγίτισσες, οι Χιώτισσες, οι Ναουσαίες, η Δέσπω Σέχου-Μπότση, η Μόσχω Τζαβέλλα, η Χάϊδω Σέχου, είναι μερικά μόνο ονόματα από τις πολλές μάχιμες γυναίκες που συνεισέφεραν εθελοντικά και ουσιαστικά στον αγώνα. Όπως όμως συμβαίνει στις πατριαρχικές και υπανάπτυκτες κοινωνίες, η συμβολή των γυναικών όχι μόνο δεν εκτιμήθηκε, αλλά συνάντησαν σφοδρή αντίδραση κατά την διεκδίκηση των θεμελιωδών ανθρώπινων δικαιωμάτων τους. Μετά την απελευθέρωση τέθηκαν κάτω από την κυριαρχία των αρσενικών της οικογένειας^⁶.

Η έρευνα για τη ζωή και τη δράση των γυναικών την εποχή της επανάστασης του 1821 έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον. Η ζωή, υπό σκληρές συνθήκες, στην ύπαιθρο και τις απομακρυσμένες ορεινές περιοχές, έχει εμπνεύσει πολλούς λογοτέχνες και βιογράφους. Χιλιάδες γυναίκες ζούσαν σαν σκλάβες στα χαρέμια και σε σπίτια των πλουσίων. Οι γυναίκες των λαϊκών τάξεων, καθώς δεν είχαν πρόσβαση στη μόρφωση, ζούσαν μέσα στην αμάθεια και τις δεισιδαιμονίες. Ιστορικοί και περιηγητές της εποχής αφιέρωσαν εγκωμιαστικές σελίδες στις Ελληνίδες. Μαρτυρίες της φιλοπατρίας και του ηρωισμού τους παρέχουν αυτόπτες μάρτυρες, ξένοι περισσότερο παρά Έλληνες, ποιητές, συγγραφείς, φιλέλληνες αγωνιστές, ιστοριογράφοι και ζωγράφοι.

Η ειρηνική επανάσταση των θηλυκών σάπιενς: Προτεραιότητα η εκπαίδευση

Η ειρηνική φεμινιστική επανάσταση, ως συνέχεια του ένοπλου αγώνα των γυναικών κατά των Οθωμανών, ουσιαστικά ξεκίνησε το 1829, επί Καποδίστρια, με την ίδρυση του πρώτου σχολείου για κορίτσια. Όταν, δηλαδή, οι γυναίκες άρχισαν να μορφώνονται. Γι’ αυτό, ο φεμινισμός, στη διαδρομή

των 200 ετών, υπήρξε υπόθεση των πιο μορφωμένων γυναικών. Οι πρωτοπόρες γυναίκες του 19^ου αιώνα, κυρίως δασκάλες, άρθρωσαν διεκδικητικό λόγο, στο όνομα όλων των γυναικών, συμμετέχοντας ενεργά στην ανασυγκρότηση του νέου έθνους/κράτους και στην πρόοδό του. Αγωνίζονταν για την προώθηση των δικαιωμάτων τους, σε μια κοινωνία που θεωρούσε τη μόρφωση των γυναικών περιττή.

Το πρώτο παρθεναγωγείο ιδρύθηκε από την Φιλόμουσο Εταιρεία των Αθηνών, το 1825 στην Ακρόπολη. Η Σύρος την περίοδο αυτή πρωτοπορούσε. Το 1827, λειτουργούσαν, με ιδιωτική πρωτοβουλία δύο αλληλοδιδακτικά σχολεία για αγόρια, ένα για κορίτσια και ένα μικτό. Στο σχολείο της Μαρίας Αϊβαλιώτη φοιτούσαν 25-30 μαθήτριες. Στο σχολείο του προτεστάντη ιεραποστόλου Christian Ludvig Korck, τον Αύγουστο του 1828 φοιτούσαν 170 μαθητές και 80 μαθήτριες και ένα χρόνο αργότερα 350 μαθητές και 170 μαθήτριες. Το 1829, ιδρύθηκε από τον δήμο αλληλοδιδακτικό σχολείο θηλέων. Σημαντικό ρόλο στην οικοδόμηση και λειτουργία αυτού του σχολείου είχε η Ευανθία Καΐρη, η πρώτη λογία της ελεύθερης Ελλάδας, η οποία είχε εγκατασταθεί στην Ερμούπολη από το 1824, όπου παρέμεινε για 15 περίπου χρόνια και δίδασκε ως δασκάλα.(^⁷) Στη μόρφωσή της Καΐρη συνέβαλε και ο Αδαμάντιος Κοραής, που την καθοδηγούσε μέσω αλληλογραφίας. Στην Ερμούπολη ιδρύθηκε και το Ανώτερο Σχολείο των Κορασίων, το πρώτο δευτεροβάθμιο παρθεναγωγείο, το οποίο για πολλές δεκαετίες λειτούργησε και ως διδασκαλείο, προσφέροντας απόφοιτες δασκάλες.

Το 1831 ξεκίνησε η λειτουργία του σχολείου της Χίλ και ακολούθησαν το Ζάππειο και το Αρσάκειο. Το 1836 ιδρύθηκε η Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία με αντικείμενο τη στοιχειώδη εκπαίδευση και στη συνέχεια ίδρυσε το παρθεναγωγείο-διδασκαλείο. Μια από τις αποφοίτους η Καλλιόπη Κεχαγιά ίδρυσε τον πρώτο σύλλογο με την επωνυμία Σύλλογος Κυριών υπέρ της Γυναικείας Παιδεύσεως (1872).(^⁸) Ο ολοκληρωμένος σχεδιασμός του εκπαιδευτικού συστήματος, σε όλα τα επίπεδα εκπαίδευσης, σύμφωνα με τα δυτικά πρότυπα συντελέστηκε με την άφιξη των Βαυαρών και τη Βασιλεία του Όθωνα (1832-1862). Η Ελλάδα καθιέρωσε το 1834 την υποχρεωτική πρωτοβάθμια εκπαίδευση. Οι προλήψεις όμως κατά της μόρφωσης και οι δεισιδαιμονίες εμπόδιζαν την ένταξη των κοριτσιών στην εκπαίδευση. Στην αυτοβιογραφία της η Έλενα Βενιζέλου, σύζυγος του Ελευθερίου Βενιζέλου, γράφει: Στον 19^ο αιώνα οι κοπέλες περνούσαν από το πατρικό σπίτι, στο σπίτι του συζύγου….Δεν πήγα ποτέ σχολείο…. Με δασκάλους που έρχονταν στο σπίτι έμαθα γλώσσες και μιλώ πολλές άπταιστα. Μου δίδαξαν γεωγραφία, ιστορία, λογοτεχνία, μουσική ^⁹. Τα μαθήματα κατ’ οίκον, ασφαλώς αφορούσαν μόνο τις κόρες μεγαλοαστικών και εξευρωπαϊσμένων οικογενειών, όπως αυτή της Έλενας Βενιζέλου. Η γυναικεία εκπαίδευση αναγνωρίστηκε κατ’ αρχάς μόνο ως προς τη δυνατότητά της να συμβάλει στην καλύτερη εκπλήρωση του ρόλου της γυναίκας ως συζύγου, μητέρας και οικοδέσποινας, μέσω της πρωτοβάθμιας μόνον εκπαίδευσης ^¹⁰. Ωστόσο, οι αγωνιστές του 1821, στο σχέδιό τους για τη θεμελίωση του νέου έθνους/κράτους, δεν είχαν εξαιρέσει τις γυναίκες από τη μόρφωση και τη δημόσια εκπαίδευση, όπως μαρτυρούν τα κηρύγματα του Ρήγα, η Διακήρυξη της Πελοποννησιακής Γερουσίαςτου 1822 και το Σύνταγμα της Γ’ Εθνοσυνέλευσης του 1827, που προέβλεπε εκπαιδευτικό σύστημα δωρεάν, σε τρεις βαθμίδες, για αγόρια και κορίτσια ^¹¹.

Δημόσια εκπαίδευση (1830-1922) – Ποσοστό εγγραμμάτων ανδρών και γυναικών

(DouglasDakin, H ενοποίηση της Ελλάδας, 1770-1923, Μ.Ι.Ε.Τ, Αθήνα 1984, Παράρτημα Δ΄)

Έτος	Εγγράμματοι άνδρες	Εγγράμματες γυναίκες
1840	13%
1869	29%	6%
1910	50%	20%
1922	56%	27%

Η εφημερίς των κυριών: 8 Μαρτίου 1887

Μέσα στην αρνητική για τις διεκδικήσεις των γυναικών ατμόσφαιρα της μεταοθωμανικής Ελλάδας εκδόθηκαν τα πρώτα γυναικεία περιοδικά και ιδρύθηκαν οι πρώτες οργανώσεις των γυναικών. Οι Ελληνίδες συνέβαλαν με τη δράση και τους αγώνες τους στην οικοδόμηση του Ελληνικού έθνους/κράτους, με οικονομικούς και κοινωνικοπολιτικούς όρους. Στις 8 Μαρτίου 1887, (αυτή είναι η ελληνική 8 Μάρτη!), εκδόθηκε «Η Εφημερίς των Κυριών», που τάραξε το πανελλήνιο της ανδροκρατίας. Συνέχισε να εκδίδεται επί 30 χρόνια. Πρόκειται για τη μεγάλη ειρηνική εξέγερση των «θηλυκών σάπιενς» του 19^ου αιώνα, κατά της ανδροκρατικής τάξης πραγμάτων, με αρχηγό την Καλλιρρόη Παρρέν (1861-1940), την πρώτη και επιφανέστερη Ελληνίδα φεμινίστρια, δημοσιογράφο και συγγραφέα.Το μήνυμα ήταν σαφές: Δικαιώματα και συμμετοχή στο δημόσιο βίο! «Οι άνδρες δεν πρέπει να έχουν το μονοπώλιο του ορθοφρονείν και κρίνειν», έγραψε η Καλλιρρόη Παρρέν στο πρώτο φύλλο, θέτοντας ευθύς εξαρχής συμμετοχή των γυναικών στη σφαίρα της πολιτικής και της λήψης αποφάσεων.

Στην Ελλάδα οι ιερές πατριαρχικές αξίες και τα διαφορετικά κριτήρια για τα δύο φύλα, παρέμειναν επί μακρόν αμετακίνητα απέναντι στις πιέσεις της νεωτερικότητας. Ο περιορισμός των γυναικών στα του οίκου ήταν ζήτημα τιμής και κοινωνικού στάτους για τις αστικές και μεσοαστικές οικογένειες. Μόνο οι γυναίκες των χαμηλών οικονομικά στρωμάτων εργάζονταν εκτός σπιτιού και εφόσον δεν παραμελούσαν τη φροντίδα της οικογένειας. Συνήθως προσέφεραν απλήρωτη εργασία σε οικογενειακές επιχειρήσεις. Οι φτωχές γυναίκες εργάζονταν ως υπηρέτριες, ή καθαρίστριες σε νοικοκυριά της μεσαίας και ανώτερης τάξης ή ως εργάτριες σε βιομηχανίες κλωστοϋφαντουργίας, ιματισμού και καπνοβιομηχανίες. Η κατώτερη θέση των γυναικών στην εκπαίδευση και την εργασία, όπως είναι κατανοητό, ήταν στενά συνδεδεμένη με την υποτελή θέση τους στην οικογένεια, τον έμφυλο καταμερισμό εργασίας και την μη αναγνώριση ατομικής αυτονομίας και πολιτικών δικαιωμάτων. Οι καταναγκαστικοί γάμοι και τα εγκλήματα τιμής ήταν στην ημερήσια διάταξη και παρέμειναν σε μεγάλο βαθμό, μαζί με τον θεσμό της προίκας, μέχρι την ένταξη της Ελλάδας στην ΕΕ.

Την περίοδο κατά τα τέλη του 19^ου αιώνα, όταν ο Χαρίλαος Τρικούπης προσπαθούσε να εκσυγχρονίσει την Ελλάδα, μαχητικός ήταν μόνο ο κύκλος της Καλλιρρόης Παρρέν που έδινε σκληρή μάχη για αναβάθμιση της γυναικείας εκπαίδευσης, αξιοπρεπή εργασία και ένταξη της μέσης εκπαίδευσης των κοριτσιών στο δημόσιο εκπαιδευτικό σύστημα, αίτημα που ικανοποιήθηκε το 1917. Τον Σεπτέμβριο του 1890 έγινε δεκτή στη Φιλοσοφική Σχολή η πρώτη φοιτήτρια, η γαλλικής καταγωγής Ιωάννα Στεφανόπολι. Το παράδειγμα της πρώτης φοιτήτριας ακολούθησαν δειλά και άλλες, ώστε το 1900 είχαν εγγραφεί συνολικά στο Πανεπιστήμιο γύρω στις είκοσι φοιτήτριες^¹² . Η Σοφία Λασκαρίδου, ήταν η πρώτη φοιτήτρια της Σχολής Καλών Τεχνών. Το 1908, η Αγγελική Παναγιωτάτου, η πρώτη φοιτήτρια της Ιατρικής, εκλέχθηκε επιμελήτρια του Πανεπιστημίου Αθηνών στην έδρα της Επιδημιολογίας. Όταν ανέβηκε στην έδρα για το πρώτο της μάθημα ήλθε αντιμέτωπη με τις αποδοκιμασίες των φοιτητών: Στην κουζίνα! Στην κουζίνα!^¹³ Το 1896 κατά την αναβίωση των Ολυμπιακών Αγώνων, απαγορεύτηκε η συμμετοχή των γυναικών. Ωστόσο, οι γυναίκες, με επικεφαλής την Καλλιρρόη Παρρέν, έλαβαν μέρος στον «ατυχή» πόλεμο του 1897, προσφέροντας πολύτιμες υγειονομικές υπηρεσίες. Με τη μαζική συμμετοχή τους στον πόλεμο οι γυναίκες ανέτρεψαν βασικές αντιλήψεις που περιόριζαν τον ρόλο των γυναικών στη σφαίρα του ιδιωτικού, της αναπαραγωγής και της παροχής φροντίδας στην οικογένεια. Οι Ελληνίδες, εμφορούμενες από τη Μεγάλη Ιδέα και τα αλυτρωτικά οράματα, συμμετείχαν με ενθουσιασμό. Γενικότερα, η ομάδα αυτή των φεμινιστριών αμφισβήτησε τα όρια της «πρέπουσας» ή «φύσει» δικαιωμένης δράσης των γυναικών, εστίασε στην «ισότητα» και μετέφερε το γυναικείο ζήτημα στο πεδίο των ανθρώπινων δικαιωμάτων^¹⁴.

20ς ΑΙΩΝΑΣ: Η Ελλάδα σε πορεία ανασυγκρότησης & μετασχηματισμού

Η διεκδίκηση των κοινωνικών και πολιτικών δικαιωμάτων των γυναικών, μέσα στον 20^ο αιώνα υπήρξε μια μεγαλειώδης ιστορική και πολιτική διαδικασία. Στη διάρκεια του πρώτου μισού του 20^ου αιώνα κορυφώθηκαν οι αγώνες της διεκδίκησης του δικαιώματος ψήφου, στην Ευρώπη και την Ελλάδα. Το 1908 ιδρύθηκε το Εθνικό Συμβούλιο των Ελληνίδων, το οποίο συμπεριλάμβανε 80 Ελληνικές και Κυπριακές γυναικείες οργανώσεις. Η Καλλιρρόη Παρρέν ίδρυσε Το Λύκειον των Ελληνίδων στις 19 Φεβρουαρίου 1911. Οι Βαλκανικοί πόλεμοι σταμάτησαν τις δραστηριότητες των γυναικείων συλλόγων, καθώς και τις εκδόσεις τους, γιατί οι γυναίκες διέθεσαν όλες τις δυνάμεις τους στην υποστήριξη των πολεμικών επιχειρήσεων. Οι γυναίκες θεώρησαν πως είχαν ηθικό χρέος και ιερό καθήκον να συνδράμουν με τις δυνάμεις τους στους εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες της Ελλάδας.Η συνεισφορά τους, κυρίως στη νοσοκομειακή περίθαλψη των τραυματιών, στη διοργάνωση συσσιτίων και στη μεταφορά όπλων, ήταν πολύτιμη. Οι γυναίκες ανέλαβαν ενεργό ρόλο στους Βαλκανικούς πολέμους 1912-1913, συμβάλλοντας στη νίκη και τον διπλασιασμό της έκτασης της Ελλάδας. Υπό την εμπνευσμένη ηγεσία του Βενιζέλου το ρομαντικό όραμα της Μεγάλης Ιδέας φάνηκε να εισέρχεται στη σφαίρα της πραγματικότητας. Ακολούθησε ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, η διαφωνία Βενιζέλου-Βασιλιά Κωνσταντίνου, ο εθνικός διχασμός και τελικά η Μικρασιατική καταστροφή το 1922 ^¹⁵.

Με το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου το κορυφαίο αίτημα των πολιτικών δικαιωμάτων των γυναικών προβάλλεται για πρώτη φορά με τόση σαφήνεια και αποφασιστικότητα. Στις 16 Ιανουαρίου 1920 ιδρύθηκε ο Σύνδεσμος για τα Δικαιώματα της Γυναίκας. Τρία χρόνια αργότερα, το 1923, κυκλοφόρησε το περιοδικό Ο Αγώνας της Γυναίκας, με πρωτοβουλία της Αύρας Θεοδωροπούλου. Ο Σύνδεσμος Ελληνίδων Επιστημόνων (ΣΕΕ), με μέλη Ελληνίδες απόφοιτες πανεπιστημιακών σχολών, ιδρύθηκε το 1924 και από τότε λειτουργεί αδιαλείπτως και με μεγάλη προσφορά. Η περίοδος 1920-1940 υπήρξε πολύ σημαντική για τους φεμινιστικούς αγώνες, τον εκδημοκρατισμό του πολιτικού συστήματος και την κατάκτηση του δικαιώματος της ψήφου. Στις 8 Ιουλίου 1929, ο Βενιζέλος με αγόρευσή του στη Βουλή, αναγνώριζε με τον πιο επίσημο τρόπο την ισότητα των φύλων. Εξέφραζε τη πίστη του στις ικανότητες των γυναικών και συναινούσε στη χορήγηση ψήφου για τις επικείμενες δημοτικές εκλογές. Το διάταγμα εκδόθηκε τον Φεβρουάριο του 1930 και μερικές γυναίκες, εγγράμματες και άνω των 30 ετών, απέκτησαν εκλογικό βιβλιάριο και το δικαίωμα του εκλέγειν στις δημοτικές εκλογές ^¹⁶. Στις τοπικές εκλογές του 1934 ψήφισαν μόνο 240 γυναίκες. Είναι αξιοσημείωτο, ότι στη διάρκεια του μεσοπολέμου, ιδιαίτερα στη δεκαετία του 1930, όταν ο μιλιταρισμός, ο εθνικοσοσιαλισμός και η επιθετικότητα είχαν αγγίξει νέα ύψη στην Ευρώπη, οι Ελληνίδες, μέσω της διεθνούς δράσης τους, εστίαζαν σε θέματα αφοπλισμού, ειρηνικής διευθέτησης των διαφορών και συμβιβαστικών λύσεων.

Το 1928 το 31,5% των εργαζομένων στη βιομηχανία ήταν γυναίκες και 12,5% στις δημόσιες υπηρεσίες. Την περίοδο του Μεσοπολέμου σημαντικά ποσοστά γυναικών ασκούσαν τα παραδοσιακά γυναικεία επαγγέλματα (υπηρέτριες και δασκάλες)^¹⁷. Οι διακρίσεις σε βάρος των εργαζομένων γυναικών εντάθηκαν στη δεκαετία του 1930. Τα συνδικάτα του ιδιωτικού τομέα αντιτάχθηκαν στην ένταξη των γυναικών στους ανδροκρατούμενους τομείς από φόβο ότι θα προκαλούσε ανεργία των ανδρών (π.χ. στην καπνοβιομηχανία). Την περίοδο 1936-1940 το δικτατορικό καθεστώς θεσμοθέτησε τις μισθολογικές διακρίσεις στον ιδιωτικό τομέα. Ο νόμος που θέσπισε πρώτη φορά τις συλλογικές συμβάσεις εργασίας καθιέρωσε χαμηλότερους μισθούς για τις γυναίκες, για την ίδια εργασία με τους άνδρες. Σε κάθε περίπτωση, η μισθωτή εργασία των γυναικών χαρακτηριζόταν από χαμηλές αμοιβές, κατώτερες ιεραρχικά θέσεις, περιορισμούς στη μισθολογική και βαθμολογική εξέλιξη, προσωρινότητα και σαφή διαχωρισμό από τους άνδρες μισθωτούς^¹⁸. Οι πρώτες προσπάθειες για την εξάλειψη των νομικών διακρίσεων λόγω φύλου ξεκίνησαν στη δεκαετία του 1950, με την κύρωση, το 1953, της Διεθνούς Σύμβασης της Νέας Υόρκης. Η ισότητα των φύλων στις εργασιακές σχέσεις θα επιτευχθεί πολύ αργότερα, μετά την οριστική ένταξη της Ελλάδας στην ΕΕ, το 1981, και την υιοθέτηση της Κοινοτικής νομοθεσίας.

Μεταξύ των σημαντικότερων οροσήμων του 20^ου αιώνα ξεχωριστή θέση κατέχουν οι διακηρύξεις και οι διεθνείς συμβάσεις του ΟΗΕ προς ένα σύστημα δικαίου που προστατεύει τα ανθρώπινα δικαιώματα και την ισότητα των φύλων σε πολλούς τομείς: παιδεία, απασχόληση, γάμος, ατομικά και πολιτικά δικαιώματα. Η Ελλάδα επικύρωσε τις συμβάσεις του ΟΗΕ για ισότητα πολιτικών δικαιωμάτων και ίση πρόσβαση των φύλων σε όλα τα δημόσια αξιώματατο1952. Με τον νόμο 2159/1952 αναγνωρίστηκε στις Ελληνίδες το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι και με τον νόμο 3192/1955 το δικαίωμα πρόσληψης σε όλες τις δημόσιες υπηρεσίες, πλην του στρατού και της Εκκλησίας. Η Ελένη Σκούρα υπήρξε η πρώτη Ελληνίδα βουλευτής, υποψήφια του πολιτικού κόμματος του Συναγερμού. Εκλέχτηκε την Κυριακή, 18 Ιανουαρίου 1953, στον Νομό Θεσσαλονίκης. Αξίζει να σημειώσουμε, ότι η πρώτη Ελληνίδα βουλευτής είχε ταχθεί εναντίον της ψήφου των γυναικών, κατά το διάστημα 1947-1949, όταν η γυναικεία ψήφος είχε χαρακτηρισθεί επικίνδυνη για το έθνος.

Ακολούθησαν μεγάλοι πολιτικοί σταθμοί στη σύγχρονη Ελλάδα και την Ευρώπη: Συνθήκη της Ρώμης, 1957, με το άρθρο 119 για την ίση αμοιβή, Συμφωνία Σύνδεσης της Ελλάδας με την ΕΟΚ (1961), δωρεάν παιδεία 1964^¹⁹ επταετής δικτατορία του 1967, Μάης 1968, εξέγερση του Πολυτεχνείου, μεταπολίτευση, κυβέρνηση του ευρωπαϊστή Κων. Καραμανλή, κατάργηση της βασιλείας, νομιμοποίηση του ΚΚΕ, Σύνταγμα 1975 για ισότητα Ελλήνων και Ελληνίδων, νέες φεμινιστικές οργανώσεις, άνθιση του φεμινιστικού κινήματος, ένταξη στην ΕΕ, 1981, υιοθέτηση του ευρωπαϊκού κεκτημένου από την κυβέρνηση του Ανδρέα Παπανδρέου, νέο Οικογενειακό Δίκαιο 1983, Συνθήκη του Άμστερναμ,1999, πανευρωπαϊκή καμπάνια κατά της έμφυλης βίας 1999, ένταξη στη ζώνη Σένγκεν και ευρώ από την κυβέρνηση Κώστα Σημίτη, ρήξη Εκλησίας/Πολιτείας για τις ταυτότητες, αναθεώρηση του Συντάγματος 2001, Συνθήκη της Λισαβόνας, Σύμφωνο Συμβίωσης, οικονομική κρίση, Συμφωνία των Πρεσπών, πανδημία COVID-19, Ελληνικό Κίνημα MeToo, Ευρωπαϊκή Στρατηγική για την Ισότητα 2020-2025^²⁰

Γενικό συμπέρασμα: Η ιστοριογραφική έρευνα των 200 ετών, μέσα από τις διαθέσιμες ιστορικές πηγές, παρέχει άφθονη ύλη για αυτογνωσία και αναστοχασμό. Για περηφάνεια και για δάκρυα! Για χαρά και απογοήτευση! Η συμμετοχή και η γενναιότητα που επέδειξαν οι γυναίκες στην ένοπλη εξέγερση κατά των Οθωμανών, υπήρξε η έμπρακτη και ενσυνείδητη αμφισβήτηση της πατριαρχικής τάξης πραγμάτων, με πρωτοβουλία των ίδιων των γυναικών. Οι διαχωρισμοί και τα στερεότυπα των φύλων καταργήθηκαν στο πεδίο της μάχης. Η έρευνα κατέδειξε ότι οι φεμινιστικές οργανώσεις των γυναικών, από τον 19^ο αιώνα μέχρι σήμερα, είναι οι πιο σημαντικές οργανώσεις της κοινωνίας πολιτών. Με σημαία τις οικουμενικές αξίες και τα ανθρώπινα δικαιώματα, αμφισβητούν δυναμικά τις εμπεδωμένες σχέσεις εξουσίας μεταξύ των φύλων, τον πολιτισμικό δυισμό, την ξενοφοβία και τη μονολιθικότητα της παράδοσης. Έπειτα από μακρόχρονους και σκληρούς αγώνες οι φεμινίστριες υποχρέωσαν το πατριαρχικά δομημένο πολιτικό σύστημα να προχωρήσει σε μεταρρυθμίσεις και ανατροπές που ενισχύουν τη δημοκρατία, το ευρωπαϊκό προφίλ της χώρας μας, το κράτος δικαίου, την πρόοδο και την κοινωνικοοικονομική ανάπτυξη: Σύγχρονο Αστικό, Ποινικό και Εργατικό Δίκαιο, αλλαγές στην εκπαίδευση, νόμοι και δομές για την καταπολέμηση της βίας κατά των γυναικών, αποποινικοποίηση της άμβλωσης, ποινικοποίηση του βιασμού εκτός και εντός του γάμου, Σύμφωνο Συμβίωσης, γυναικεία επιχειρηματικότητα. Η εκλογή της Κατερίνας Σακελλαροπούλου στο ύπατο πολιτειακό αξίωμα, στην Προεδρία της Ελληνικής Δημοκρατίας, είναι το επιστέγασμα των 200 χρόνων επίμονων φεμινιστικών αγώνων. Ωστόσο, παραμένει το δημοκρατικό έλλειμμα έμφυλης ισότητας. Οι τριπλές εκλογές του 2019 πιστοποίησαν τον άμεσο ή έμμεσο αποκλεισμό των γυναικών από την πολιτική εξουσία 21. Ταυτόχρονα ο αναγκαστικός εγκλεισμός στο σπίτι λόγω της πανδημίας, πολλαπλασίασε την ενδοοικογενειακή βία, τις εκδηλώσεις μίσους και τις δολοφονίες γυναικών. Το κίνημα MeToo που ήλθε με καθυστέρηση στην Ελλάδα, κατάφερε να απελευθερώσει το λόγο των γυναικών. Τώρα τα καταγγέλουμε, τα μοιραζόμαστε, κινητοποιούμε την κοινή γνώμη και το πολιτικό σύστημα, κατατάσσουμε τις γυναικοκτονίες στα ειδεχθή, λόγω φύλου εγκλήματα, πετυχαίνουμε εκσυγχρονισμό των νόμων και επιμόρφωση των συντελεστών απονομής δικαιοσύνης! Απομένει να κλείσουμε το χάσμα ισχύος των φύλων που είναι η μήτρα πάσης μορφής βίας, επιβολής και ανισοτήτων εις βάρος των γυναικών! Η κινητοποίηση των ίδιων των γυναικών, η αλληλεγγύη και η εξάλειψη του ανταγωνισμού μεταξύ μας είναι εκ των ων ουκ άνευ.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αβδελά, Έφη, «Στοιχεία για την εργασία των γυναικών στο Μεσοπόλεμο: όψεις και θέσεις» στο Γιώργος Μαυροκορδάτος- Χρήστος Χατζηιωσήφ (επιμέλεια), Βενιζελισμός και Αστικός Εκσυγχρονισμός, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 1992, σελ.195 (16)
Αρχεία της Ελληνικής Παλιγγενεσίας, 1821-1832, Έκδοση της Βιβλιοθήκης της Βουλής των Ελλήνων,1973 (1)
Βαρίκα Ελένη, Με διαφορετικό πρόσωπο,εκδ. Κατάρτι 2000, σελ.248 (13)
Βενιζέλου, Έλενα, Στη σκιά του Βενιζέλου, Εκδ.Ωκεανίδα, 2002, Αθήνα, σελ.19. (9)
Βερέμης Θάνος και Γιάννης Κολιόπουλος, Ελλάς η Σύγχρονη Συνέχεια – από το 1821 μέχρι σήμερα, εκδ. Καστανιώτη, , 2006, σ.41-48, (2 )
Δαλακούρα Κατερίνα & Σιδηρούλα Ζιώγου-Καραστεργίου, 2015, «Η εκπαίδευση των γυναικών Οι γυναίκες στην εκπαίδευση (18ος-20ός αι.) Κοινωνικοί, ιδεολογικοί, εκπαιδευτικοί μετασχηματισμοί και η γυναικεία παρέμβαση», Ελληνικά Ακαδημαϊκά Ηλεκτρονικά Συγγράμματα και Βοηθήματα, www.kallipos.gr (7)
Δημαράς, Αλέξης, Η Μεταρρύθμιση που δεν έγινε, εκδ. Το ΒΗΜΑ, Alter Ego AE, 2017 (11)
Ελληνική Νομαρχία, Ανωνύμου Έλληνος, 1806, ήτοι Λόγος περί Ελευθερίας, Κείμενο-Σχόλια-Εισαγωγή, Γ. Βαλέτας, τέταρτη έκδοση, Αποσπερίτης 1982, σελ. 8^α (3 )
ΕΤ1, εκπομπή «Στη μηχανή του χρόνου», 23.03.2020, (4)
Ζαχαράκης, Νίκος, «Η Εκπαίδευση στα πρώιμα χρόνια της Ερμούπολης», Συριανά Γράμματα, τεύχος 6, περίοδος Β, Δεκέμβριος 2019 (7)
Καλύβας, Στάθης, Καταστροφές & θριάμβοι, Oxford University Press, εκδ. Παπαδόπουλος, 2015, σσελ. 49-57 (2) (17)
Καραμάνου Άννα, Η Ειρηνική εξέγερση των θηλυκών σάπιενς 1821-2021, εκδ. Αρμός, 2021, σελ.351-358 (21)
Καραμάνου Άννα, Η Ευρώπη και τα Δικαιώματα των Γυναικών, εκδ. Παπαζήσης, 2015, σ. 145-153 (19)
Καραμεσίνη, Μαρία, Γυναίκες, Φύλο και Εργασία, εκδ. Νήσος, 2019, σελ. 36 (18)
Κωστής, Κώστας, Τα κακομαθημένα παιδιά της ιστορίας, εκδ. Πολις, σελ. 159-165 (2)
Λάππας, Κώστας, Πανεπιστήμιο και φοιτητές στην Ελλάδα κατά τον 19^ο αιώνα, Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας Γ.Γ. Νέας Γενιάς, 2004, σελ. 251-253 (12)
Μαυρογορδάτος Γιώργος, 1915 Ο Εθνικός Διχασμός, εκδ. Παττάκη, σελ. 33-37 (15)
Μόσχου-Σακορράφου, Σάσα, Η Ιστορία του Ελληνικού Φεμινιστικού Κινήματος, Αθήνα, 1990, σ. 22-23 (6)
Μπακαλάκη Αλεξάνδρα και Ελένη Ελεγμίτου, Η Εκπαίδευση «εις τα του Οίκου» και τα γυναικεία, καθήκοντα, Ιστορικό Αρχείο της Ελληνικής Νεολαίας, Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, Αθήνα 1987, σελ. .18 (10)
Ρήγας Βελεστινλής, (1757-1798), Τα Επαναστατικά. Επαναστατική Προκήρυξη. Τα Δίκαια του Ανθρώπου, το Σύνταγμα, ο Θούριος, Ύμνος Πατριωτικός. Έκδοση της Επιστημονικής Εταιρείας Μελέτης «Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα», Αθήνα 1994. (3)
Υπουργείο Προεδρίας, Συμβούλιο Ισότητας των δύο Φύλων, «Το Γυναικείο Κίνημα στην Ελλάδα» – φυλλάδιο στα Ελληνικά και Αγγλικά, 1984 (8)
Χρήστου, Θανάσης, Πολιτικές και Κοινωνικές Όψεις της Επανάστασης του 1821, εκδ. Παπαζήση, 2013, σ.21 (5)
Avdela Efi & Aggelika Psara “Engendering Greekness, Women’s Emancipation & Irredentist Politics, in 19^th Cent. Greece” Mediterranean Hist. Review, Vol. 20, No1, June 2005, p.67-69(14)
Clogg, Richard, Συνοπτική ιστορία της Ελλάδας, 1770-200ο, εκδ. Κάτοπτρο σελ.32-33 (3)