ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΕΕ Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΙΣΟΤΗΤΑΣ ΑΝΔΡΩΝ ΚΑΙ ΓΥΝΑΙΚΩΝ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ

ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ

ΠΜΣ: «Ευρωπαϊκές και Διεθνείς Σπουδές»

ΜΑΘΗΜΑ: ΔΙΚΑΙΟ ΤΗΣ ΕΕ

ΚΑΘΗΓΗΤΕΣ: Ε. Δούση, Κ. Μπόσκοβιτς

ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΕΕ

Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΙΣΟΤΗΤΑΣ ΑΝΔΡΩΝ ΚΑΙ ΓΥΝΑΙΚΩΝ

ΣΤΗΝ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ

Άννα Καραμάνου

6 Απριλίου 2005

ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΕΕ:

Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΙΣΟΤΗΤΑΣ ΑΝΔΡΩΝ ΚΑΙ ΓΥΝΑΙΚΩΝ

ΣΤΗΝ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ

Άννα Καραμάνου

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η διεκδίκηση των κοινωνικών δικαιωμάτων των γυναικών και της ισότητας των φύλων στην Ευρώπη, υπήρξε μια μακρά και επίπονη διαδικασία. Από την αναγνώριση του δικαιώματος της ψήφου στις αρχές του 20ου αιώνα πέρασε στη θεσμοθέτηση της αρχής της ίσης αμοιβής για άνδρες και γυναίκες στην ιδρυτική Συνθήκη της Ευρωπαϊκής Κοινότητας και τελευταία στον Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων και στο υπό επικύρωση Ευρωπαϊκό Σύνταγμα.

Η Ευρωπαϊκή Κοινότητα, δηλαδή, από την εποχή της ίδρυσής της θεσμοθέτησε την αρχή της ίσης αμοιβής. Στη συνέχεια προτάθηκε μια σειρά νομοθετικών διατάξεων και μέτρων πολιτικής, με στόχο την διασφάλιση ίσων δικαιωμάτων πρόσβασης στην απασχόληση, στην επαγγελματική κατάρτιση, τις συνθήκες εργασίας και την κοινωνική προστασία. Στη διάρκεια των δεκαετιών του 1970 και 1980, εκδόθηκαν πέντε οδηγίες για την ισότητα στην απασχόληση. Η εναρμόνιση της Ελλάδας με τις οδηγίες αυτές έγινε με τους νόμους 1414/84 και 1483/84 οι οποίοι αποτελούν τη βάση του ελληνικού εργατικού δικαίου, για την ισότητα των φύλων στις εργασιακές σχέσεις (Στρατηγάκη Μ., 2002). Το 1992 εκδόθηκε η έκτη οδηγία για την προστασία των εγκύων και το 1996 μια έβδομη για τις γονικές άδειες. Η ουσιαστικότερη όμως εξέλιξη, σηματοδοτήθηκε με την υπογραφή της Συνθήκης του Άμστερνταμ, η οποία τέθηκε σε ισχύ την 1^η Μαΐου 1999, όπου ενισχύεται σημαντικά η νομική βάση για την προώθηση των δικαιωμάτων των γυναικών. Η Κοινότητα τονίζει την επιδίωξη της να εξαλειφθούν οι ανισότητες και να προαχθεί η ισότητα στο επίπεδο της απασχόλησης και της κοινωνικής προστασίας (άρθρα 2 & 3). Για πρώτη φορά, η ισότητα ορίζεται ως βασικός στόχος της Κοινότητας, ενώ όλα τα όργανα της Ένωσης και τα κράτη-μέλη υποχρεούνται να λαμβάνουν υπόψη τους την αρχή της ισότητας σε όλες τις πολιτικές τους (gender mainstreaming)

Σήμερα συνολικά δεκατρείς οδηγίες, μαζί με μια νομολογία περίπου 200 αποφάσεων του Δικαστηρίου των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, συνιστούν το εδραιωμένο κοινοτικό κεκτημένο για την ισότητα των φύλων στην απασχόληση. Ωστόσο, παρά το πλούσιο νομοθετικό έργο της ΕΕ, οι διακρίσεις και οι ανισότητες στην απασχόληση και στην επαγγελματική εκπαίδευση παραμένουν. Το 2002 το μισθολογικό χάσμα έφθανε το 16%, ενώ η ανεργία έπληττε το 8,7% των γυναικών έναντι 6,9% των ανδρών. Λιγότερο από το 20% των φοιτητών που εξειδικεύονται στις τεχνολογίες της πληροφορικής και της επικοινωνίας είναι γυναίκες.

Η παρουσίαση που ακολουθεί αναφέρεται κυρίως στη νομική κατοχύρωση και τη σαφώς καθορισμένη πολιτική (το ευρωπαϊκό κεκτημένο), για την ισότητα των φύλων στην αγορά εργασίας, όπως αναπτύχθηκε από την Συνθήκη της Ρώμης (1957) μέχρι σήμερα.

Η ΙΣΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΦΥΛΩΝ ΣΤΙΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ

Το Κοινοτικό Δίκαιο μετά τη Ρώμη

Η Ευρωπαϊκή Κοινότητα, με τη Συνθήκη της Ρώμης θεσμοθέτησε την αρχή της ίσης αμοιβής για γυναίκες και άνδρες (άρθρο 119/1957). Παρά το γεγονός ότι η θεσμοθέτηση αυτή αποσκοπούσε στη διασφάλιση ίσων όρων ανταγωνισμού μεταξύ των έξι ιδρυτικών κρατών της Κοινότητας, αποτέλεσε, ωστόσο, τη βάση για την παραπέρα νομική κατοχύρωση της ισότητας των φύλων στις εργασιακές σχέσεις. Από το 1975 και μετά υιοθετήθηκε ένας σημαντικός αριθμός κοινοτικών μέσων, με τα οποία αποσαφηνίστηκε κι αναπτύχθηκε η βασική αυτή αρχή της κοινοτικής νομοθεσίας, με στόχο την ισότητα δικαιωμάτων πρόσβασης στην απασχόληση, στην επαγγελματική κατάρτιση, τις συνθήκες εργασίας και την κοινωνική προστασία. Στη κατεύθυνση αυτή μεγάλη υπήρξε η συμβολή και η επιρροή των κοινωνικών κινημάτων στην Ευρώπη μετά το 1968, συμπεριλαμβανομένου και του φεμινιστικού κινήματος.

Το Κοινοτικό Δίκαιο καλύπτει μεγάλο φάσμα των ανισοτήτων στην απασχόληση με τις παρακάτω 13 Οδηγίες:

Οδηγία 75/117/ΕΟΚ του Συµβουλίου της 10ης Φεβρουαρίου 1975 για την προσέγγιση των νοµοθεσιών των Κρατών Μελών, σχετικά με την εφαρµογή της αρχής της ίσης αµοιβής για άνδρες και γυναίκες, η οποία συµπληρώνει το άρθρο 141, απαιτώντας ίση αµοιβή για “εργασία στην οποία αποδίδεται ίση αξία”.

Οδηγία 76/207/ΕΟΚ του Συµβουλίου της 9ης Φεβρουαρίου 1976 για την υλοποίηση της αρχής της ίσης µμεταχείρισης ανδρών και γυναικών όσον αφορά την πρόσβαση στην απασχόληση, την επαγγελµατική επιµόρφωση και προαγωγή και τις συνθήκες εργασίας, η οποία διευρύνει την εµβέλεια του άρθρου 141, (πρώην 119 της Συνθήκης της Ρώμης), θεσπίζοντας την αρχή της ίσης µμεταχείρισης όσον αφορά την πρόσβαση στην απασχόληση και παρέχοντας ευκαιρία για προώθηση μέτρων θετικής δράσης, όπως τροποποιήθηκε από την Οδηγία 2002/73ΕΚ

Οδηγία 79/7/ΕΟΚ του Συµβουλίου της 19ης Δεκεµβρίου 1978 για την προοδευτική υλοποίηση της αρχής της ίσης µμεταχείρισης ανδρών και γυναικών επί θεµάτων κοινωνικής ασφάλισης, µε την οποία εφαρµόζεται προοδευτικά η αρχή της ίσης µμεταχείρισης, όσον αφορά τα νοµικά συστήµατα κοινωνικής ασφάλισης.

Οδηγία 86/378/ΕΟΚ του Συµβουλίου της 24 Ιουλίου 1986 για την εφαρµογή της αρχής της ίσης µεταχείρισης ανδρών και γυναικών στα επαγγελµατικά συστήµατα κοινωνικής ασφάλισης (όπως τροποποιήθηκε από την οδηγία 96/97/ΕΚ της 20ής Δεκεµβρίου 1996), µε την οποία εφαρµόζεται η αρχή της ίσης µεταχείρισης στα επαγγελµατικά συστήµατα κοινωνικής ασφάλισης. Η οδηγία αυτή τροποποιήθηκε στις 20 Δεκεµβρίου 1996.

Οδηγία 86/613/ΕΟΚ του Συµβουλίου της 11 Δεκεµβρίου 1986 για την εφαρµογή της αρχής της ίσης µεταχείρισης ανδρών και γυναικών που ασκούν ανεξάρτητη δραστηριότητα, συµπεριλαµβανοµένης της γεωργικής, καθώς και για την προστασία της µητρότητας.

Οδηγία 92/85/ΕΟΚ του Συµβουλίου της 19ης Οκτωβρίου 1992 σχετικά µε την εφαρµογή µέτρων που αποβλέπουν στη βελτίωση της υγείας και της ασφάλειας κατά την εργασία των εγκύων, λεχώνων και γαλουχουσών εργαζοµένων (ειδική οδηγία κατά την έννοια του άρθρου 16, παράγραφος 1, της οδηγίας 81/391/ΕΟΚ).

Οδηγία 96/34/ΕΚ του Συµβουλίου της 3ης Ιουνίου 1996 σχετικά µε τη συµφωνία πλαίσιο για τη γονική άδεια που συνήφθη από την UNICE, τη CEEP και τη CES, η οποία αποσκοπεί στο συνδυασµό οικογενειακής και επαγγελµατικής ζωής. Αυτή ήταν η πρώτη οδηγία σχετικά µε την εφαρµογή µιας συµφωνίας πλαισίου που συνήφθη από τους κοινωνικούς εταίρους σε κοινοτικό επίπεδο

Οδηγία 97/75/ΕΚ του Συµβουλίου της 15ης Δεκεµβρίου 1997 για την τροποποίηση και την επέκταση, στο Ηνωµένο Βασίλειο και τη Βόρειο Ιρλανδία, της οδηγίας 96/34/ΕΚ, σχετικά µε τη συµφωνία πλαίσιο για τη γονική άδεια που συνήφθη από την UNICE, τη CEEP και τη CES

Οδηγία 97/80/ΕΚ του Συµβουλίου της 15ης Δεκεµβρίου 1997 σχετικά µε το βάρος απόδειξης σε περιπτώσεις διακριτικής µεταχείρισης λόγω φύλου, σύµφωνα µε την οποία το βάρος απόδειξης φέρουν οι κατηγορούµενοι για διακριτική µεταχείριση στο χώρο εργασίας και καλούνται να αποδείξουν ότι δεν έχει παραβιασθεί η αρχή της ίσης µεταχείρισης. Η Οδηγία αυτή επεκτάθηκε με την Οδηγία 98/52/ΕΚ.

Οδηγία 97/81/ΕΚ του Συµβουλίου της 15ης Δεκεµβρίου 1997 σχετικά µε τη συµφωνία-πλαίσιο για την εργασία µερικής απασχόλησης που συνήφθη από την UNICE, το CEEP και την CES, η οποία αποσκοπεί στον συνδυασµό οικογενειακής και επαγγελµατικής ζωής.

Οδηγία 2004/113/ΕΚ για την εφαρμογή της αρχής της ίσης μεταχείρισης ανδρών και γυναικών στην πρόσβαση σε αγαθά και υπηρεσίες.

Η ΙΣΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΦΥΛΩΝ ΜΕΤΑ ΤΗ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΟΥ ΑΜΣΤΕΡΝΤΑΜ

Με την έναρξη ισχύος της Συνθήκης του Άµστερνταµ την 1η Μαΐου 1999, οι προσπάθειες της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την επίτευξη ισότητας των φύλων ενισχύθηκαν. Η Συνθήκη του Άµστερνταµ ήταν ιδιαίτερα σηµαντική για την προαγωγή των δικαιωμάτων των γυναικών σε ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Ένωση και αποτέλεσε σηµαντικό βήµα προόδου, όσον αφορά την εφαρµογή της ισότητας στην αγορά εργασίας:

Στο Άρθρο 2 της Συνθήκης ΕΚ διακηρύσσεται η προαγωγή της “ισότητας ανδρών και γυναικών” ως θεµελιώδες καθήκον της Κοινότητας

Στο Άρθρο 3 παρ. 2, προβλέπεται η εξάλειψη των ανισοτήτων µεταξύ των φύλων στους στόχους, τις στρατηγικές και τις δράσεις της Κοινότητας, και συγκεκριµένα, ότι, σε όλες τις 21 ειδικές δραστηριότητες που απαριθµούνται στο άρθρο 3, παρ. 1 η Κοινότητα θα πρέπει να επιδιώκει την εξάλειψη των ανισοτήτων και την προαγωγή της ισότητας ανδρών και γυναικών. Με αυτόν τον τρόπο θεσπίστηκε στη Συνθήκη ΕΚ η πολιτική της ενσωµάτωσης της διάστασης του φύλου σε όλους τους τομείς (gender mainstreaming)

Στο Άρθρο 141 παρ. 1, ορίζεται ότι η ίση αµοιβή θα πρέπει να ισχύει όχι µόνο για όµοια εργασία, αλλά και για εργασία της αυτής αξίας

Στο Άρθρο 137 παρ. 1, η Κοινότητα καλείται να υποστηρίξει τις δράσεις των κρατών µελών που αποσκοπούν στην προαγωγή “της ισότητας µεταξύ ανδρών και γυναικών, όσον αφορά τις ευκαιρίες στην αγορά εργασίας και την ίση µεταχείριση».

Το Άρθρο 141, παρ. 3, αποσκοπεί στην εφαρµογή των αρχών των ίσων ευκαιριών και της ίσης µεταχείρισης σε θέµατα εργασίας και απασχόλησης, συµπεριλαµβανοµένης της αρχής της ισότητας αµοιβής για όµοια εργασία ή για εργασία της αυτής αξίας. Τα µέτρα αυτά εγκρίνονται στο πλαίσιο της διαδικασίας συναπόφασης. Το άρθρο 141 αποτελεί τη νοµική βάση για τα µέτρα της Κοινότητας που αφορούν τις ίσες ευκαιρίες και την ίση µεταχείριση ανδρών και γυναικών σε ζητήµατα απασχόλησης.

Στο Άρθρο 141 παρ. 4, προβλέπεται η θέσπιση “µέτρων που προβλέπουν ειδικά πλεονεκτήµατα, τα οποία διευκολύνουν το υπο-εκπροσωπούµενο φύλο να συνεχίσει µία επαγγελµατική δραστηριότητα ή προλαµβάνουν ή αντισταθµίζουν τα µειονεκτήµατα στην επαγγελµατική σταδιοδροµία”.

Στο Άρθρο 13, διατυπώνεται η ρητή εντολή για ανάληψη δράσης για την καταπολέµηση των διακρίσεων, µεταξύ άλλων, λόγω φύλου. Σε αντίθεση µε το άρθρο 137 παράγραφος 1 και το άρθρο 141, τα µέτρα βάσει του άρθρου 13 υπόκεινται στην οµοφωνία, µε απλή διαβούλευση µε το Κοινοβούλιο.

Οι ακόλουθες νοµοθετικές πράξεις σχετικά µε την ισότητα των φύλων θεσπίστηκαν µε βάση τις διατάξεις της Συνθήκης του Άµστερνταµ:

Οδηγία 2002/73/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συµβουλίου της 23^ης Σεπτεµβρίου 2002, που τροποποιεί την οδηγία 76/207/ΕΟΚ του Συµβουλίου, η οποία προβλέπεται να τεθεί σε εφαρµογή στις 5 Οκτωβρίου 2005.

Κανονισµός αριθ. 806/2004/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συµβουλίου σχετικά µε την προαγωγή της ισότητας των φύλων στη συνεργασία για την ανάπτυξη, ο οποίος εγκρίθηκε στις 21 Απριλίου 2004 σύµφωνα µε το άρθρο 179 της Συνθήκης ΕΚ (συνεργασία για την ανάπτυξη). Ο κανονισµός αυτός αποσκοπεί στην εφαρµογή του gender mainstreaming.

Η Oδηγία 2004/113 του Συµβουλίου για την εφαρµογή της αρχής της ίσης µεταχείρισης ανδρών και γυναικών στην πρόσβαση σε αγαθά και υπηρεσίες.

Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο της Λισσαβόνας, (Μάρτιος 2000), έθεσε νέους φιλόδοξους στόχους, ώστε να αυξηθεί το ποσοστό απασχόλησης των γυναικών σε 60% έως το 2010, από 53% που είναι σήμερα, για την αντιμετώπιση και του δημογραφικού προβλήματος. Η γήρανση του εργατικού δυναμικού, που έχει ως συνέπεια και την πίεση προς τα συνταξιοδοτικά συστήματα, έχει σημάνει συναγερμό για την εξεύρεση μακροπρόθεσμων και βιώσιμων λύσεων. Έχει εκτιμηθεί ότι η προσέλκυση μεγαλύτερου αριθμού γυναικών στην εργασία και την κατάρτιση αποτελεί ζωτική ανάγκη, προκειμένου να διασφαλιστούν τα υψηλά επίπεδα κοινωνικής προστασίας και κοινωνικής ασφάλισης. Οι γυναίκες αποτελούν το κλειδί για την μελλοντική ευημερία της Ευρώπης.

Για την περαιτέρω προώθηση της πολιτικής αυτής, στις 7 Ιουνίου του 2000 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έπειτα από πρόταση της Ελληνίδας Επιτρόπου κας Άννας Διαμαντοπούλου, ενέκρινε μια συνολική στρατηγική-πλαίσιο για την ισότητα των φύλων (2001-2005), η οποία αποτελεί την πρώτη ολοκληρωμένη προσέγγιση, βασικό στοιχείο της οποίας είναι η ενσωμάτωση της διάστασης του φύλου σε όλα τα επίπεδα πολιτικής συνδέοντας έτσι, όλες τις κοινοτικές πρωτοβουλίες για την ισότητα των φύλων:

Ισότητα στην οικονομική ζωή
Ισότητα στα κοινωνικά δικαιώματα
Ισότητα στη λήψη των αποφάσεων
Ισότητα στα δικαιώματα των πολιτών και στην καθημερινή ζωή
Ανακατανομή των ρόλων των φύλων και καταπολέμηση των στερεοτύπων

Σημαντικό σταθμό για την υπόθεση της ισότητας των φύλων στην απασχόληση αποτέλεσε και το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο της Βαρκελώνης (15-16 Μαρτίου 2002), όπου για πρώτη φορά ελήφθησαν αποφάσεις που προβλέπουν την δημιουργία υποδομών φροντίδας μέχρι το 2010, σε όλη την επικράτεια της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ώστε να καλυφθούν κατά 90% τουλάχιστον οι ανάγκες για παιδιά από 3 ετών μέχρι την ηλικία της υποχρεωτικής εκπαίδευσης και κατά το 1/3 τουλάχιστον για παιδιά κάτω των 3 ετών. Και ακόμη, θα πρέπει να αντιστοιχεί τουλάχιστον ένα κομπιούτερ συνδεδεμένο με το διαδίκτυο για κάθε 15 παιδιά.

Αξίζει επίσης να τονισθεί ότι η Ισπανική Προεδρία (α εξάμηνο 2002) ανέδειξε ως μια από τις προτεραιότητές της την καταπολέμηση της βίας κατά των γυναικών, υπό τις διάφορες μορφές της και ιδιαίτερα :

Την ενδο-οικογενειακή βία
Την σεξουαλική βία
Την βία στον τόπο εργασίας

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΚΟΙΝΟΤΙΚΗΣ ΔΡΑΣΗΣ

Λαµβάνοντας υπόψη ότι η εφαρµογή της νοµοθεσίας δεν αποτελεί από µόνη της επαρκή προϋπόθεση για την προαγωγή πραγµατικής ισότητας, έχουν καταβληθεί προσπάθειες για την προώθηση ειδικών µέτρων πολιτικής, που αποσκοπούν στην προαγωγή της ισότητας ανδρών και γυναικών µέσω διαδοχικών πολυετών προγραµµάτων:

– Απόφαση του Συµβουλίου, της 20ής Δεκεµβρίου 2000, για την Κοινοτική Στρατηγική-Πλαίσιο σχετικά µε την ισότητα των φύλων (2001-2005), η οποία εγκρίθηκε από το Συµβούλιο µετά από διαβούλευση µε το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, σύµφωνα µε το άρθρο 13 ΣΕΚ. Με την απόφαση αυτή θεσπίζεται το Πέµπτο Πρόγραµµα Δράσης για την Ισότητα των Φύλων, µε στόχο την προαγωγή και διάδοση των αξιών και πρακτικών στις οποίες βασίζεται η πολιτική ισότητας, την βελτίωση της κατανόησης του ζητήµατος αυτού, την ανάπτυξη της ικανότητας των ενδιαφεροµένων φορέων να δράσουν µε αποτελεσµατικό τρόπο και την διευκόλυνση της εφαρµογής του Κοινοτικού Πλαισίου για την ισότητα των φύλων.

– Απόφαση αριθ. 803/2004/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συµβουλίου για τη θέσπιση προγράµµατος κοινοτικής δράσης (2004 – 2008), µε στόχο την πρόληψη και την καταπολέµηση της βίας εις βάρος παιδιών, νέων και γυναικών και την προστασία των θυµάτων και των οµάδων κινδύνου (Πρόγραµµα Daphne II) , η οποία εγκρίθηκε σύµφωνα µε το άρθρο 152 Συνθήκη ΕΚ (πολιτική για τη δηµόσια υγεία). Η απόφαση αυτή συµβάλλει ουσιαστικά στην ανάπτυξη της πολιτικής της ΕΕ για την καταπολέµηση της βίας και ενσωµατώνει όλη την εµπειρία που έχει αποκτηθεί από το 1999 κατά τη διάρκεια της πρώτης φάσης αυτού του προγράµµατος δράσης.

Στο πλαίσιο της στρατηγικής του gender-mainstreaming, σημαντικό ρόλο κατέχει η πολιτική των Διαρθρωτικών Ταμείων, τα οποία αποτελούν σπουδαίο κοινοτικό μέσο για την προώθηση των ίσων ευκαιριών. Η χρηματοδότηση προγραμμάτων που εισήγαγε το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο (NOW, DAPHNE, LEADER, URBAN, ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ), έχουν βοηθήσει αρκετά στον περιορισμό των ανισοτήτων που υπάρχουν στον τομέα της απασχόλησης, στην πρόσβαση στην αγορά εργασίας καθώς και στην προστασία των γυναικών από τη βία και την εκμετάλλευση. Ανάλογες πρωτοβουλίες έχουν αναληφθεί και στο πλαίσιο του Γ΄ Κ.Π.Σ., ιδιαίτερα μέσα από το πρόγραμμα EQUAL, με στόχο τη μείωση της ανεργίας. Θεωρητικά, η νέα αυτή πολιτική του mainstreaming παρέχει περισσότερες ευκαιρίες για την αλλαγή της κυρίαρχης κουλτούρας στην απασχόληση, στη πολιτική, στο συνδικαλισμό, στην οικονομία, στην οικογένεια.

Η ΙΣΟΤΗΤΑ ΜΕΤΑ ΤΗ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΝΙΚΑΙΑΣ

Η Συνθήκη της Νίκαιας θίγει ελάχιστα το ζήτηµα της ισότητας των φύλων και δεν επεκτείνει τη νοµική βάση της. Ωστόσο, προστέθηκε νέα παράγραφος στο άρθρο 13 της Συνθήκης ΕΚ, σύµφωνα µε την οποία το Συµβούλιο µπορεί να εφαρµόσει τη διαδικασία συναπόφασης του άρθρου 251 της Συνθήκης ΕΚ για τη θέσπιση, µε ειδική πλειοψηφία, κοινοτικών µέτρων ενθάρρυνσης δράσεων που αναλαµβάνουν τα κράτη µέλη για την καταπολέµηση των διακρίσεων. Στη κατεύθυνση αυτή, θεσπίστηκε στις 29 Απριλίου 2004, σύµφωνα µε το άρθρο 13 παράγραφος 2 της Συνθήκης ΕΚ νέα απόφαση αριθ. 848/2004/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συµβουλίου για την θέσπιση κοινοτικού προγράµµατος δράσης µε στόχο την υποστήριξη των οργανώσεων, που δραστηριοποιούνται σε ευρωπαϊκό επίπεδο στον τοµέα της ισότητας των φύλων.

ΤΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΣΤΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ-κριτική αξιολόγηση

Συγκρίνοντας τη Συνθήκη για τη θέσπιση Συντάγµατος, που συµφωνήθηκε στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Συµβουλίου στις Βρυξέλλες στις 18 Ιουνίου 2004, µε τα αιτήµατα που διατύπωσε η Επιτροπή Δικαιωµάτων των Γυναικών του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, σε γενικές γραµµές, διαπιστώνεται πρόοδος, όσον αφορά τα ακόλουθα αιτήµατα:

Ενσωµάτωση στο Σύνταγμα του Χάρτη των Θεµελιωδών Δικαιωµάτων
Αναφορά της ισότητας γυναικών και ανδρών ως αρχή –όχι ως αξία- στο Άρθρο Ι-2 που ορίζει τις αξίες της Ένωσης.
Αναγνώριση στο Άρθρο Ι-3 της προαγωγής της ισότητας ανδρών και γυναικών ως ενός από τους στόχους της Ένωσης
Εφαρµογή της αρχής του gender mainstreaming στο µέρος ΙΙΙ (Άρθρα ΙΙΙ- 2 και ΙΙΙ-3), που σηµαίνει ότι η εξάλειψη των ανισοτήτων και η προαγωγή της ισότητας ανδρών και γυναικών εφαρµόζεται σε όλους τους τοµείς πολιτικής της Ένωσης
Ενσωµάτωση στον χώρο ελευθερίας, ασφάλειας και δικαιοσύνης µέτρων πρόληψης και καταπολέµησης του παράνοµου εµπορίου γυναικών και παιδιών
Εγκριση Δήλωσης στην Τελική Πράξη, στο πλαίσιο της οποίας συµφωνείται ότι οι διάφορες πολιτικές της Ένωσης θα έχουν στόχο την καταπολέµηση όλων των µορφών ενδοοικογενειακής βίας.

Χωρίς αμφιβολία οι διατάξεις του συντάγματος ενισχύουν τα δικαιώματα στα οποία αναφέρονται. Η υποχρέωση που επιβάλλει το Ευρωπαϊκό Σύνταγμα για σεβασμό των θεμελιωδών δικαιωμάτων είναι ιδιαίτερα σημαντική για τις γυναίκες, οι οποίες έχουν προφανές συμφέρον από την αναγνώριση των δικαιωμάτων. Ωστόσο, η ισότητα των φύλων συμπεριλαμβάνεται στο άρθρο 2, του πρώτου μέρους του Συντάγματος ως αρχή και όχι ως αξία, όπως επίμονα ζητούσαν το Ευρωκοινοβούλιο και όλες οι γυναικείες οργανώσεις. Δυστυχώς το αίτημα δεν έγινε αποδεκτό, παρόλο που στο σύνολο των εθνικών συνταγμάτων συμπεριλαμβάνονται διατάξεις για την ισότητα των φύλων. Η προώθηση της ισότητας παραμένει στους στόχους της Ένωσης, όπως προϋπήρχε στις συνθήκες.

Ισότητα με περιορισμούς

Στο Χάρτη η ασάφεια του άρθρου 23 εγείρει σοβαρές αμφιβολίες. Στη πρώτη παράγραφο γράφει: «Η ισότητα ανδρών και γυναικών πρέπει να εξασφαλίζεται σε όλους τους τομείς, συμπεριλαμβανομένης της απασχόλησης, της εργασίας και της αμοιβής». Η επέκταση της ισότητας σε όλους τους τομείς ασφαλώς αντιπροσωπεύει πρόοδο συγκρινόμενη με το ευρωπαϊκό κεκτημένο, που περιορίζεται στην ισότητα στην εργασία. Ωστόσο η δεύτερη φράση «συμπεριλαμβανομένης της απασχόλησης, της εργασίας και των αμοιβών» επαναπροσανατολίζει την εφαρμογή της ισότητας στις γνωστές περιοχές.

Στις καλύτερες των περιπτώσεων, η ερμηνεία του άρθρου 23 θα εφαρμόσει την ισότητα των φύλων όχι μόνο στην εργασία, αλλά και στην οικογένεια, την πολιτική, τη κουλτούρα, τη σεξουλικότητα και όλους τους τομείς όπου γίνονται διακρίσεις σε βάρος των γυναικών. Αυτό θα σήμαινε πραγματική πρόοδο προς μια ευρύτερη έννοια της ισότητας και προς μια πιο σοβαρή αντιμετώπιση του gender mainstreaming. Το πιθανότερο όμως είναι η αρχή της ισότητας να εφαρμοστεί μόνο στους τομείς που ρητά αναφέρονται στον Χάρτη (απασχόληση, εργασία, αμοιβές) παρά «σε όλους τους τομείς», αφού δεν αναφέρονται συγκεκριμένα. Η ασάφεια και η γενικότητα της διάταξης δεν επιτρέπει ακόμη να γίνουν προβλέψεις για τις επιπτώσεις που θα έχει στη πρόοδο της ισότητας στο Ευρωπαϊκό περιβάλλον. Στο άρθρο 141 της ΣΕΕ η διάταξη για την εργασία και την ίση αμοιβή ήταν σαφέστερα διατυπωμένη και είχε άμεση εφαρμογή, ενώ το άρθρο 23 αποτελεί μάλλον γενική διατύπωση πρόθεσης. Όσον αφορά τα θετικά μέτρα που αναφέρει το άρθρο 23 είναι κατώτερα των άρθρων 2 και 3.2 της ΣΕΕ (Emanuela Lombardo, Paper for the ECPR Conference, Marbourg, 18-21/09/2003).

Το δεύτερο μέρος του άρθρου 23 επιτρέπει θετικά μέτρα, υποδεικνύοντας, ότι «η αρχή της ισότητας δεν θα πρέπει να αποτρέπει τη διατήρηση ή την υιοθέτηση μέτρων που προβλέπουν ειδικά πλεονεκτήματα υπέρ του υποεκπροσωπούμενου φύλου». Αυτή η διατύπωση χρησιμοποιεί τα λεγόμενα θετικά μέτρα περισσότερο ως εξαίρεση στην αρχή της μη διάκρισης και λιγότερο ως «αναγκαίο μέτρο για την επίτευξη ουσιαστικής ισότητας των φύλων» (άρθρο 141 της ΣΕΕ).

Γυναίκες + 16 μειονότητες

Το άρθρο 21 του Χάρτη επαναλαμβάνει διατάξεις κατά των διακρίσεων συμπεριλαμβανομένου και του φύλου, μαζί με όλες τις άλλες μειονότητες (συνολικά 16). Το αίτημα για ένα ξεχωριστό άρθρο στο Σύνταγμα για την καταπολέμηση των διακρίσεων με βάση το φύλο και την προαγωγή της ισότητας ανδρών και γυναικών, με άμεσα νομικά αποτελέσματα, που υποστηρίχθηκε από το Κοινοβούλιο, εμπειρογνώμονες και γυναικείες οργανώσεις έμεινε αναπάντητο.

Η πρόβλεψη για συμφιλίωση της επαγγελματικής με την οικογενειακή ζωή (άρθρο 33.2 ), είναι περισσότερο περιορισμένη από την υπάρχουσα νομοθεσία και τη νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου. Όταν μάλιστα διαβαστεί σε συνδυασμό με το άρθρο 34 θα μπορούσε να ερμηνευθεί σαν εμπόδιο στην αμειβόμενη γονική άδεια. Είναι φανερό λοιπόν ότι ο Χάρτης δεν επαναλαμβάνει απλώς τις υφιστάμενες κοινοτικές διατάξεις, αλλά επιχειρεί και να τις περιορίσει.

Στο Τρίτο Μέρος (λειτουργικό) της Συνθήκης σχετικά με τις «πολιτικές και τη λειτουργία της Ένωσης», συμπεριλαμβάνεται ο στόχος της ενσωμάτωσης της αρχής της ισότητας των δύο φύλων (gender mainstreaming) σε όλες τις πολιτικές, όπως περιγράφεται στο άρθρο 2, με τις γνωστές αδυναμίες που προαναφέρθηκαν. Η αρχή της μη διάκρισης του άρθρου 8 θα ήταν πιο αποτελεσματική (συμπεριλαμβανομένης μιας πιθανής αναφοράς στο πρόβλημα της βίας κατά των γυναικών), αν η πρόταση του αντιπροέδρου της Συνέλευσης κ. Amato για αντικατάσταση της ομοφωνίας με ενισχυμένη πλειοψηφία γίνονταν αποδεκτή. Σχετικά με το άρθρο 108 του τρίτου τμήματος, αποτελεί πιστή αναπαραγωγή του άρθρου 141 της ΣΕΕ, που αφορά στην ίση αμοιβή και την ίση μεταχείριση στο χώρο της εργασίας.

Εν κατακλείδι, το Σύνταγμα δεν τίμησε ιδιαιτέρως την ισότητα των φύλων. Από νομική βέβαια άποψη το τεστ για την αξία των διατάξεων θα γίνει όταν έλθει η στιγμή να ερμηνευτούν από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο.

ΕΚΚΡΕΜΗ ΘΕΜΑΤΑ-Οι θέσεις του Ε.Κ.

H νέα Συνταγµατική Συνθήκη δεν ανταποκρίθηκε σε όλα τα αιτήµατα της Επιτροπής Δικαιωμάτων των Γυναικών και Ισότητας των Φύλων του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, αλλά και των Ευρωπαϊκών γυναικείων οργανώσεων, που είχαν προτείνει:

Ενσωµάτωση νέου άρθρου άμεσης εφαρμογής (direct effect), το οποίο θα είχε ως αποτέλεσµα την απαγόρευση της διακριτικής µεταχείρισης των φύλων, τη διασφάλιση ίσων δικαιωµάτων για γυναίκες και άνδρες και την ανάληψη θετικών δράσεων για την εξάλειψη των ανισοτήτων σ’ αυτόν τον τοµέα (παρόµοιο µε το άρθρο 12 της Συνθήκης ΕΚ για την εθνικότητα). Αντίθετα, σύμφωνα με τα ισχύοντα, τα µέτρα για την καταπολέµηση των διακρίσεων πρέπει να θεσπίζονται µε οµοφωνία από το Συµβούλιο, µετά από την διασφάλιση της σύµφωνης γνώµης του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου (Άρθρο III-8, πρώην άρθρο 13 της Συνθήκης ΕΚ)

Η ισότητα ανδρών και γυναικών δεν συμπεριελήφθηκε στις κοινές αρµοδιότητες της ΕΕ

Η ισόρροπη εκπροσώπηση γυναικών και ανδρών στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων, και κυρίως στα θεσµικά όργανα της ΕΕ δεν ενσωματώθηκε σε άρθρο του µέρους III ( στο κεφάλαιο σχετικά µε τα θεσµικά όργανα). Επιπλέον, η πρόταση της Συνέλευσης όσον αφορά τον διορισµό των Επιτρόπων, σύµφωνα µε την οποία κάθε κράτος µέλος θα πρέπει να καταρτίζει κατάλογο τριών προσώπων, στον οποίο θα αντιπροσωπεύονται και τα δύο φύλα, δεν ενσωµατώθηκε στο τελικό κείµενο. Αντίθετα, στη Συνταγµατική Συνθήκη αναφέρονται µόνο δηµογραφικά και γεωγραφικά κριτήρια σε σχέση µε τη σύνθεση της Επιτροπής.

παρά την προαναφερθείσα δήλωση σχετικά µε την οικιακή βία, η οποία δεν έχει καµία νοµική αξία, δεν έχει συµπεριληφθεί κατάλληλη νοµική βάση για την καταπολέµηση όλων των µορφών βίας εις βάρος γυναικών και παιδιών.

Δυστυχώς, ακόμη μια φορά, τα κράτη-μέλη και οι πολιτικές ομάδες – πλην των σοσιαλιστών και των πρασίνων- λειτούργησαν με βάση τις πατριαρχικές δομές της κοινωνίας και αγνόησαν τις διακηρυγμένες αρχές και δεσμεύσεις τους, για την ισότητα των φύλων σε όλους τους τομείς.

Ο Εκσυγχρονισμός της Οδηγίας 207 του 1976-Εφαρμογή της 2002/73/ΕΚ

Για την ισότητα στην απασχόληση και την ίση αμοιβή η Επιτροπή Δικαιωμάτων των Γυναικών του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου επέμεινε ιδιαίτερα, γιατί θεωρεί απαράδεκτο να υπάρχουν ανισότητες στις αμοιβές, σε πείσμα όλων των ευρωπαϊκών νόμων. Γι’ αυτό και υποστήριξε ενθέρμως την εκστρατεία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την ίση αμοιβή, η οποία ήταν μια από τις προτεραιότητες της Βελγικής Προεδρίας το Φθινόπωρο του 2001, καθώς και την αναθεώρηση της Οδηγίας 207/76.

Ο εκσυγχρονισμός της Οδηγίας 207, που χρονολογούνταν από το 1976, για την ίση μεταχείριση ανδρών και γυναικών στη πρόσβαση στην απασχόληση, την επαγγελματική επιμόρφωση και τις προαγωγές υπήρξε ορόσημο στην προώθηση της ίσης μεταχείρισης γυναικών και ανδρών στην εργασία. Μετά την αναθεώρηση, η Οδηγία αντικατοπτρίζει καλύτερα τις εξελίξεις στην κοινωνία, τις εργασιακές σχέσεις και τις οικογενειακές συνθήκες. Για πρώτη φορά επετεύχθη συμφωνία σε επίπεδο ΕΕ σχετικά με τον ορισμό της σεξουαλικής παρενόχλησης. Στην Οδηγία ορίζονται οι έννοιες «άμεση διάκριση», «έμμεση διάκριση» και «παρενόχληση». Η νέα Οδηγία απαγορεύει τις διακρίσεις εις βάρος των γυναικών λόγω εγκυμοσύνης ή άδειας μητρότητας και προβλέπει το δικαίωμα επιστροφής στην ίδια ή σε ισότιμη θέση μετά από άδεια μητρότητας ή πατρότητας ή υιοθεσίας. Τα κράτη μέλη ανέλαβαν δεσμεύσεις στο πλαίσιο της εφαρμογής της Οδηγίας μέχρι το τέλος του 2005:

Να ιδρύσουν φορείς παρακολούθησης της ισότητας, η αρμοδιότητα των οποίων θα περιλαμβάνει την προώθηση, την ανάλυση, παρακολούθηση και υποστήριξη της ίσης μεταχείρισης.

Οι εργοδότες και οι υπεύθυνοι για την επαγγελματική κατάρτιση να λαμβάνουν προληπτικά μέτρα κατά των διακρίσεων λόγω φύλου, ιδίως κατά της παρενόχλησης και της σεξουαλικής παρενόχλησης.

Να θεσπισθούν ουσιαστικά μέτρα-κυρώσεις για παραβιάσεις της οδηγίας, σύμφωνα με τα οποία, η αποζημιώσεις δεν μπορούν να περιορίζονται εκ των προτέρων σε ένα καθορισμένο όριο-πλήν πολύ συγκεκριμένων περιπτώσεων.

Να προωθηθεί η ίση μεταχείριση στους χώρους εργασίας με σχέδιο και με συστηματικό τρόπο και με σύνταξη εκθέσεων από τις επιχειρήσεις και τακτική ενημέρωση.

Τα άτομα που υποστηρίζουν θύματα διακρίσεων λόγω φύλου και παρενόχλησης να απολαμβάνουν της ίδιας προστασίας .

Τα κράτη μέλη να αναφέρουν ανά τετραετία στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή τα μέτρα που έχουν λάβει για την παροχή ειδικών πλεονεκτημάτων στο υποεκπροσωπούμενο φύλο.

Τα κράτη μέλη εξασφαλίζουν την τροποποίηση ή ακύρωση των διατάξεων συμβάσεων ή συμφωνιών που έρχονται σε αντίθεση με την Οδηγία.

Τo Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο για την Ισότητα των Φύλων

Τον Ιούνιο του 2004 το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο εξέφρασε την υποστήριξή του, σε ένα παλιό και επίμονο αίτημα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, για την δημιουργία Ευρωπαϊκού Ινστιτούτου για την Ισότητα των Φύλων και ζήτησε από την Επιτροπή να υποβάλει σχετική πρόταση. Κρίθηκε, δηλαδή, αναγκαία η δημιουργία ενός οργανισμού που θα λειτουργεί ως κέντρο αριστείας σε ευρωπαϊκό επίπεδο, θα είναι ανεξάρτητη υπηρεσία και θα διαθέτει την απαραίτητη εμπειρογνωμοσύνη για να παρέχει τεχνική υποστήριξη στα κοινοτικά θεσμικά όργανα και τα κράτη μέλη της ΕΕ.

Στις 8 Μαρτίου 2005 η Επιτροπή κατέθεσε την Πρόταση Κανονισμού του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου σχετικά με την ίδρυση του Ινστιτούτου (COM 2005-81 τελικό). Το Ινστιτούτο θα αρχίσει να λειτουργεί ένα χρόνο μετά την έναρξη ισχύος του Κανονισμού, εφόσον φυσικά εγκριθεί από το Συμβούλιο.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Χωρίς αμφιβολία η ΕΕ έχει να παρουσιάσει πλούσιο νομοθετικό έργο σχετικά με την ισότητα των φύλων στην αγορά εργασίας που έχει σε μεγάλο βαθμό ενσωματωθεί στις εθνικές νομοθεσίες και πολιτικές. Ωστόσο, είναι απαράδεκτο, έπειτα από τόσα χρόνια κοινοτικής δράσης να υπάρχουν ακόμη διακρίσεις και ανισότητες εις βάρος των γυναικών. Καταδεικνύεται, δηλαδή, ότι η διασφάλιση της ισότητας απαιτεί πολυδιάστατη προσέγγιση που να περιλαμβάνει ένα συνδυασμό μέτρων πολιτικής σε όλους τους τομείς. Δυστυχώς η εφαρμογή της στρατηγικής του gender mainstreaming έχει συναντήσει μεγάλες δυσκολίες αφού αντιμετωπίζεται ως «ευθύνη όλων, αλλά δουλειά κανενός».

Η ισότητα των φύλων και η ενσωμάτωση της διάστασης του φύλου σε όλες τις πολιτικές, αφορούν την παροχή στις γυναίκες ίσων ευκαιριών στην κοινωνία, στην εκπαίδευση, στην οικονομία, στην αγορά εργασίας και στα κεντρικά και τοπικά όργανα πολιτικής εξουσίας. Αφορούν επίσης σε μια δίκαιη κατανομή μεταξύ των δύο φύλων όλων των ευθυνών και των υποχρεώσεων του δημοσίου και του ιδιωτικού βίου. Εν τέλει αφορούν το σεβασμό των θεμελιωδών ελευθεριών και δικαιωμάτων του μισού πληθυσμού της Ευρώπης, αφορούν τις δημοκρατικές αξίες πάνω στις οποίες έχει θεμελιωθεί η Ε.Ε.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, 2004, Ενημέρωση, Γενική Διεύθυνση Εσωτερικών Πολιτικών-CM536842-29.6.2004

Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2005-Πρόταση Κανονισμού του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, σχετικά με την ίδρυση Ευρωπαϊκού Ινστιτούτου για την Ισότητα των Φύλων COM (2005)81-Βρυξέλλες, 8.3.2005

Στρατηγάκη, Μαρία, 2005, European Journal of Women’s Studies, «Gender Mainstreaming vs Positive Action»

Lombardo, Emanuela, 2003 Paper for the ECPR Conference, Marbourg, 18-21/09/2003).

Giling, Marie–Elene, 2004 Κοινοβουλευτική Ομάδα του Ευρωπαϊκού Σοσιαλιστικού Κόμματος, «Οι Γυναίκες Δεσμεύονται»

Σχέδιο Συνθήκης για τη θέσπιση του Ευρωπαϊκού Συντάγματος, 18/06/2003

Commissioner’s Group on Equal Opportunities:Gender Democracy in the 21^st Century, Working parer, GG2(2002)2/2

European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions, Lisbon, 18-19 November 2004, “EMCC Company Network Seminar

Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο-Επιτροπή Δικαιωμάτων των Γυναικών, 3.5.2004, Ανακοίνωση προς τα Μέλη, CM/534580EL.doc

Ghilardotti, Fiorella, 2000, Employment:anti-disxrimination measures, EQUAL initiative guidelines, Γνωμοδότηση της Επιτροπής Γυναικών του Ε.Κ.

Hautala, Heidi Anneli, 2001, Report of the E.P. Committee of Women´s Rights, on the revision of the Directive 76/207

Κράτσα, Ρόδη, E.P. Report, (COD)A5-0396 Action Programme to promote organizations at European level in the field of equality.

Καραμάνου, Άννα, Βρυξέλλες 4.3.2003, European Commission Conference “Gender Equality: Europe´s Future”

Word count: 4.515

06.04.2005

[email protected]