ΠΟΛΥΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΤΗΤΑ, ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ & ΙΣΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΦΥΛΩΝ

ΠΟΛΥΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΤΗΤΑ,

ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ & ΙΣΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΦΥΛΩΝ

Άννα Καραμάνου

π. πρόεδρος της Επιτροπής Δικαιωμάτων των Γυναικών και Ισότητας των Φύλων του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου

(Άρθρο στο βιβλίο, Διαπολιτισμικότητα και Θρησκεία στην Ευρώπη, μετά την επικύρωση της Συνθήκης της Λισαβόνας, έκδοση Αντιπροσωπείας της Εκκλησίας της Ελλάδας στην ΕΕ, εκδόσεις Ίνδικτος, 2011, σελ. 209-238)

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η πολυπολιτισμικότητα μπήκε σχετικά πρόσφατα στο λεξιλόγιό μας αλλά και στη καρδιά του δημόσιου διαλόγου για την ταυτότητα, τη κουλτούρα, τη διαφορετικότητα, την ιθαγένεια, την κοινωνική συνοχή, τη νέα κοινωνία της γνώσης, τη διεθνή ειρήνη και ασφάλεια. Η Παγκόσμια Διακήρυξη της UNESCO της 2ας Νοεμβρίου 2001, υποστηρίζει ότι η πολυπολιτισμικότητα είναι η κοινή κληρονομιά της ανθρωπότητας και τόσο απαραίτητη για το ανθρώπινο είδος, όσο η βιοποικιλότητα για τη φύση (άρθρο 1)¹

Στην Ευρώπη, η ξαφνική μετάβαση από κοινωνίες με σχετική γλωσσική, εθνολογική και θρησκευτική ομοιογένεια, σε κοινωνίες πολυγλωσσικές, πολυεθνικές και πολυπολιτισμικές, έχει δημιουργήσει τριγμούς και αντιδράσεις. Όσοι αισθάνονται πως απειλούνται από τις αλλαγές αντιμετωπίζουν με δυσπιστία και φόβο τη νέα πραγματικότητα. Tο σύγχρονο περιβάλλον της πολυπολιτισμικότητας γεννά εντάσσεις, ενώ σε πολλές χώρες βρίσκει πρόσφορο έδαφος ένας εθνοκεντρικός και ξενοφοβικός πολιτικός λόγος. Τα χριστιανοδημοκρατικά κυρίως κόμματα, αλλά και διανοούμενοι, όπως ο ιστορικός Bernard Lewis, διατείνονται ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση κινδυνεύει από ισλαμοποίηση, ιδιαίτερα αν ενταχθεί στην ΕΕ η Τουρκία, λόγω των δημογραφικών τάσεων – ραγδαία συρρίκνωση του πληθυσμού της ΕΕ και ταχύτατη επέκταση του ισλαμικού κόσμου. Ο καθηγητής Π. Ιωακειμίδης (Τα Νέα, 15.10.2004) απέναντι στον κίνδυνο ισλαμοποίησης προτείνει τον «εξευρωπαϊσμό» του Ισλάμ «στο μέτρο που αυτό είναι δυνατό» προσθέτοντας ότι «η έννοια του εξευρωπαϊσμού, βεβαίως, δεν σημαίνει την επιβολή ενός ξένου πολιτισμικού μορφώματος από πλευράς Ευρώπης στον ισλαμικό κόσμο. Κάτι τέτοιο θα ήταν εντελώς ανεπιθύμητο, αλλά και ανέφικτο. Σημαίνει τον εμπλουτισμό του Ισλάμ με τις βασικές δημοκρατικές αξίες. Σημαίνει τον εκδημοκρατισμό του Ισλάμ». Το ερώτημα που απασχολεί πολλούς, στο πλαίσιο του διαλόγου των πολιτισμών, είναι κατά πόσον το Ισλάμ και άλλες πολιτισμικές παραδόσεις είναι επιδεκτικές εξευρωπαϊσμού και εκδημοκρατισμού, αλλά και κατά πόσον είναι επιθυμητή εκ μέρους τους μια εκ των άνω διαδικασία εκδυτικισμού.

Ο αγώνας κατά του ρατσισμού και της ξενοφοβίας, η ισότητα των φύλων, η ειρηνική συμβίωση και ο σεβασμός της διαφορετικότητας είναι πολύ σημαντικός για την Ευρωπαϊκή Ένωση, γιατί δεν μπορεί να υπάρξει κοινωνία με συνοχή και πλουραλισμό χωρίς τη δέσμευση για σεβασμό των ατομικών και ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η Ευρωπαϊκή Ένωση, από τα πρώτα της βήματα, έθεσε ως προτεραιότητα την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και τη καταπολέμηση των διακρίσεων πάσης μορφής (Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου-1950). Η ίδια η ιδέα της Ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης έχει ως βάση τη φυλετική, εθνική, θρησκευτική και πολιτισμική διαφορετικότητα, καθώς και την ελεύθερη κυκλοφορία προσώπων. Η χρεοκοπία των ιδεολογικών ερεισμάτων του ρατσισμού και η φρίκη των πολέμων του 20^ου αιώνα οδήγησε τους λαούς της Ευρώπης στη συνειδητοποίηση ότι η ευημερία και η πρόοδος επιτυγχάνονται μόνο μέσα από την ειρηνική συνύπαρξη, τη κοινωνική δικαιοσύνη, τα ανθρώπινα δικαιώματα, την αλληλεγγύη και τη συνεργασία των ανθρώπων.

Το παρόν άρθρο θα επιχειρήσει να δώσει τροφή για στοχασμό και ίσως βοηθήσει τον αναγνώστη να δώσει τις δικές του απαντήσεις σε κρίσιμα ερωτήματα, μερικά από τα οποία έθεσε ο καθηγητής Αρ. Χατζής σε σχετική ομιλία του², αλλά θέτουν και οι πολίτες καθημερινά και ερευνά η ακαδημαϊκή κοινότητα: Σε τι βαθμό και με ποιά μέσα μπορεί να επιτευχθεί ειρηνική συμβίωση, όταν διαφορετικές κοινότητες, διαθέτουν διαφορετικές μορφές ορθολογικότητας, γνώσης και κανόνων ηθικής; Πως μπορεί να είναι αποδεκτός «ο άλλος» όταν το σύστημα των αξιών του συγκρούεται με τα παγκοσμίως αποδεκτά ανθρώπινα δικαιώματα και τις θεμελιώδεις ελευθερίες; Μπορούν οι όποιες πολιτισμικές ιδιαιτερότητες να υπερισχύουν των δικαιωμάτων του ανθρώπου και των επιταγών του κράτους δικαίου; Μπορεί να υπάρξει ισορροπία ανάμεσα στα ανθρώπινα δικαιώματα και την ανεκτικότητα απέναντι σε πρακτικές που κατάφωρα τα παραβιάζουν; Οι οικουμενικές αξίες, που βασίζονται στον ορθό λόγο, μπορούν να γίνουν άνευ όρων αποδεκτές από όλους τους πολιτισμούς ή πρέπει να αποδεχτούμε τον πολιτισμικό σχετικισμό του μεταμοντερνισμού, ενισχύοντας τον όποιο ιδιαίτερο πολιτισμό και τη διατήρηση της πολιτισμικής ταυτότητας της κάθε διακριτής ομάδας; Τέλος υπάρχει συμβατότητα μεταξύ των προταγμάτων του φεμινισμού (ισότητα των φύλων, ανθρώπινα και ατομικά δικαιώματα) και της πολυπολιτισμικότητας;

Ορισμός Πολυπολιτισμικότητας

Με τον όρο πολυπολιτισμικότητα ή πολιτισμική ποικιλότητα εννοούμε την συνύπαρξη σε ένα δεδομένο γεωγραφικό χώρο μιας πολλαπλής πολιτισμικής ετερότητας, η οποία κυρίως εδράζεται σε εθνοτική, θρησκευτική και γλωσσική διαφορά. Η πολιτισμική διαφορετικότητα εκφράζεται επίσης μέσω του συστήματος αξιών, των προτύπων ζωής και διαβίωσης, της κοινωνικής οργάνωσης και συμπεριφοράς, του ενδυματολογικού κώδικα, της τέχνης και της λογοτεχνίας, καθώς και της θεώρησης του κόσμου και της αντιμετώπισης των φιλοσοφικών υπαρξιακών ζητημάτων. Η πολυπολιτισμικότητα, δηλαδή, αναφέρεται σε ουσιώδεις αλλαγές που συντελούνται στη δομή της κοινωνίας ως αποτέλεσμα της συνύπαρξης πληθυσμιακών ομάδων με διαφορετικές πολιτισμικές παραδόσεις, αξίες και τρόπο ζωής.

Η αντιπρύτανις του Πανεπιστημίου Αιγαίου Χρυσή Βιτζιλάκη στο βιβλίο, Φύλο και Πολιτισμός (2006) σημειώνει ότι «κάθε κοινωνικός σχηματισμός δημιουργεί τον δικό του ιδιαίτερο πολιτισμό, αποδέχεται όμως, ως ένα σημείο, και διεργάζεται την πολιτισμική κληρονομιά του παρελθόντος, παρότι ένα σημαντικό τμήμα της μπορεί να το απορρίπτει» και παρατηρεί, ότι, ενώ κατά τα τελευταία 150 χρόνια υπάρχουν αξιόλογες αναλύσεις σχετικά με το ταξικό περιεχόμενο του πολιτισμού, το φύλο ως αναλυτική κατηγορία, μέχρι πρόσφατα αποσιωπήθηκε συστηματικά.

Πολυπολιτισμικότητα, παγκοσμιοποίηση και έθνος κράτος

Μορφές πολυπολιτισμικότητας συναντούμε σε όλη τη διάρκεια της ιστορικής διαδρομής της ανθρωπότητας, εντονότερα βέβαια μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και ιδιαίτερα μετά το τέλος του ψυχρού πολέμου και τις ραγδαίες πολιτικές, οικονομικές και τεχνο-επιστημονικές αλλαγές που συντελέστηκαν στα τέλη του 20ού αιώνα. Οι αλλαγές αυτές υποβάθμισαν το ομοιογενές έθνος-κράτος και ανέδειξαν «αποεδαφοποιημένες» και «αποομοιογενοποιημένες», τόσο τις εθνικές, όσο και τις πολυεθνικές συλλογικότητες. Σύμφωνα με τον Γιούργκεν Χάμπερμας, ζούμε σ’ ένα «μετά-εθνικό αστερισμό», σε μια παγκοσμιοποιημένη κοινωνία με διεθνικά κέντρα εξουσίας και με πολυεθνοτικά και πολυπολιτισμικά χαρακτηριστικά (Παναγίδης 2004).³

Πολλοί διανοούμενοι ανά τον κόσμο αναρωτιούνται μήπως οδεύουμε από το Βεστφαλιανό κράτος, προς το Καντιανό ιδεώδες του κοσμοπολιτισμού, όπως διατυπώνεται στο μνημειώδες έργο «Διαρκής Ειρήνη», δηλαδή, μετάβαση από το διεθνές δίκαιο μεταξύ ανεξάρτητων κρατών σε παγκόσμιο, κοσμοπολίτικο δίκαιο (R. Wollin 2010)⁴. Μέσω του ΟΗΕ, της Ευρωπαϊκής Ένωσης και των άλλων περιφερειακών ενώσεων, το όνειρο του Κάντ έχει ίσως αρχίσει να αποκτά κάποιο σχήμα. Η Διακήρυξη των Ηνωμένων Εθνών αναγνωρίζει τα άτομα ως φορείς δικαιωμάτων που κατά κάποιο τρόπο υπερβαίνουν τα καθιερωμένα των κυρίαρχων κρατών. Παρόμοιες εξελίξεις σημειώνονται με το Δικαστήριο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, καθώς και με το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο της Χάγης. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις άτομα των οποίων τα δικαιώματα παραβιάζονται μπορούν να προσφύγουν στα διεθνή δικαστήρια, παραμερίζοντας το έθνος-κράτος. Ακόμη και ο ακτιβισμός πληθώρας διεθνών μη κυβερνητικών οργανώσεων δημιουργεί νέα δεδομένα. Ωστόσο, η «Διαρκής Ειρήνη» αργεί πολύ να έλθει, αφού η οικονομική κρίση, τα μεταναστευτικά και προσφυγικά ρεύματα, οι πολεμικές συγκρούσεις και η βία φαίνεται πως δεν έχουν τέλος.

Από την πλευρά τους τα κράτη προσπαθούν να ελέγξουν τη μετακίνηση και τις ροές των νομίμων ή των παρανόμων μεταναστών οχυρώνοντας τα σύνορά τους (Fortress Europe) και επιβάλλοντας πρόστιμα στους εργοδότες που χρησιμοποιούν παράνομη εργασία. Είναι φανερό ότι η ελεύθερη διακίνηση κεφαλαίων και αγαθών δημιουργεί τη νέα μεγάλη αντίθεση ανάμεσα στην επιθυμία των ανθρώπων να μετακινούνται ελεύθερα και στην επιθυμία των κρατών να εμποδίσουν αυτή την κίνηση.

Οι οικονομολόγοι διατείνονται ότι οι μετακινήσεις των μεταναστών είναι η απάντηση στις δυνάμεις “push & pull” της παγκοσμιοποιημένης αγοράς και συνδέονται με σημαντικές και διαρκείς αλλαγές σε όλους τους τομείς της οικονομικής, κοινωνικής και πολιτισμικής ζωής. Ο Massey (2003, σ. 15) υποστηρίζει, ότι οι δυνάμεις της παγκοσμιοποίησης που προκαλούν τα ρεύματα των μεταναστών και δημιουργούν ζήτηση για τις υπηρεσίες τους, είναι οι ίδιες που συντελούν στη δημιουργία δικτύων μετακίνησης και επικοινωνίας, καθώς και τα μέσα και τη κουλτούρα για να καταστήσουν τις διεθνείς μετακινήσεις των ανθρώπων φθηνότερες, ταχύτερες και ευκολότερες (θεωρία των παγκόσμιων συστημάτων). Οι Held & McGrew ( 1999) ισχυρίζονται ότι στο βαθμό που οι διαδικασίες μετακίνησης και οι υποδομές αποκτούν διαπεριφερειακή και διεθνή διάσταση επηρεάζουν και διαμορφώνουν την παγκοσμιοποίηση της μετανάστευσης και της πολυπολιτισμικότητας.

Ο δημόσιος διάλογος

Ο δημόσιος διάλογος για την πολυπολιτισμικότητα αποδείχτηκε πολύ δύσκολος, με αποτέλεσμα πολλοί να τον εγκαταλείψουν ολοσχερώς. Η Brenna Bhandar επιχειρηματολογεί υπέρ του πλουραλισμού, αντί της πολυπολιτισμικότητας. Παλιοί αριστεροί τάσσονται υπέρ του σεβασμού των πολυπολιτισμικών αξιώσεων για ελαστικότητα και σεβασμό της όποιας διαφορετικότητας, κατηγορώντας συλλήβδην για ρατσισμό ή πολιτισμικό ιμπεριαλισμό όσους/ες εκφράζουν επιφυλάξεις. Οι ίδιοι βέβαια πιθανόν να εμφανίζονται αδιάφοροι για όσα συμβαίνουν στο εσωτερικό των μειονοτικών πολιτισμικών ομάδων.

Οι επιθέσεις κατευθύνονται κυρίως εναντίον των φεμινιστριών που θέτουν την ισότητα των φύλων υπεράνω των δικαιωμάτων και των διεκδικήσεων πολλών ομάδων μεταναστών για αυτονομία. Αξίζει να σημειωθεί, ότι αρχικά η επιδίωξη του φεμινισμού για ισότητα των φύλων και σεβασμό στη διαφορετικότητα θεωρήθηκε ότι συνέπιπτε με τους στόχους της πολυπολιτισμικότητας. Σήμερα οι απόψεις ότι οι διεκδικήσεις των γυναικών υπονομεύουν την πολιτισμική ετερότητα συντηρούνται από πολλούς «προοδευτικούς». Συχνά οι γυναίκες εκβιάζονται να επιλέξουν ανάμεσα στη εκκοσμικευμένη φιλελεύθερη δημοκρατία και την πολιτισμική κοινότητα, ανάμεσα στην «ισότητα» και την «κουλτούρα» ή ανάμεσα στα «δικαιώματα» και στη «θρησκεία». Για πολλές γυναίκες αυτή η «επιλογή» είναι αδύνατη. Οι γυναίκες επιθυμούν να μπορούν να επιλέγουν και τα δύο (M. Sander, 2007).

Οι συζητήσεις και οι θεωρητικές αναζητήσεις για τη διαφορά, την ανοχή και την πολυπολιτισμικότητα επιβεβαιώνουν την μοναδικότητα και την αξία των διαφόρων πολιτισμών σε βαθμό που έχει υποχρεώσει πολλές δυτικές χώρες να διαμορφώσουν πολυπολιτισμικές πολιτικές που αναγνωρίζουν και προστατεύουν την πολιτισμική ποικιλότητα, ιδιαίτερα μειονοτικές κουλτούρες που λειτουργούν στο πλαίσιο πλειοψηφικών πολιτισμών. Σε πολλές περιπτώσεις έχει οδηγήσει σε εξαιρέσεις από νόμους, ή στην απονομή «ειδικών δικαιωμάτων», σε περιπτώσεις που αυτά τα δικαιώματα θεωρηθούν αναγκαία για να μην εξαφανιστεί η συγκεκριμένη κουλτούρα. Το ερώτημα είναι πως μπορείς να αναγνωρίσεις τη νομιμότητα του πολιτισμικού αυτοπροσδιορισμού, στο πλαίσιο της πολιτικής της ανοχής, χωρίς να ανέχεσαι πρακτικές καταπιεστικές και επικίνδυνες για τις γυναίκες; (Linda Fisher, 2004).

O Will Kymlicka⁵, με το βιβλίο του MulticulturalCitizenship (1995) συζητεί την ιστορία της εφαρμοσμένης φιλελεύθερης σκέψης για τις μειονότητες και ενώ διατηρεί τον σκληρό πυρήνα του πολιτικού φιλελευθερισμού περί αυτονομίας, υποστηρίζει το επιχείρημα της κοινωνιολογίας, ότι, κάθε ατομικότητα χρειάζεται ρίζες, δηλαδή, κοινότητα, κουλτούρα και ιστορία. Γι αυτό ο Kymlicka υπερασπίζεται τις «εθνικές» κουλτούρες ως πηγές του φιλελευθερισμού. Προτείνει, δηλαδή μια «φιλελεύθερη πολυπολιτισμικότητα», γνωστή ως culturalist consensus. Οι θέσεις αυτές, μαζί με εκείνες που αφορούν γεωγραφικές μειονότητες στη Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη θεωρήθηκαν από πολλούς ως επικίνδυνες για αποσχιστικές ενέργειες. Ωστόσο η θεωρητική εργασία του Kymlicka αποσκοπεί στο να υπάρξει ισορροπία ανάμεσα στα πολιτισμικά δικαιώματα των μειονοτήτων και στην ανάγκη δημιουργίας εθνών-κρατών που θα αγκαλιάζουν τις μειονότητες. Η θέση αυτή αντικρούεται από εκείνους που εναντιώνονται σε «φυλετικές πολιτικές», που υπονομεύουν τις φιλελεύθερες αξίες και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Επίθεση κατά του «πολυπολιτισμικού consensus» και της θεωρίας του Kymlicka εξαπέλυσαν ο Brian Barry με το έργο του «Culture and Equality» (2000) και η Susan Moller Okin (1997)⁶

Όπως σημειώνει σε πρόσφατο άρθρο του ο καθηγητής Π. Κιτρομηλίδης (Καθημερινή, 31.01.10) για να λειτουργήσουν οι πολυπολιτισμικές λύσεις, απαιτείται να συντρέχουν προαπαιτούμενα που θα καταστήσουν το εγχείρημα βιώσιμο. Προέχει η ύπαρξη κανόνων κοινωνικής συνύπαρξης, ώστε οι κοινωνίες να αποφύγουν μαζικές μορφές έκνομης συμπεριφοράς και τον κίνδυνο της αυτοκαταστροφής. Εξίσου αναγκαίο προαπαιτούμενο είναι η ύπαρξη παιδείας που θα εδράζεται κυρίως στην καλλιέργεια της γλώσσας και του κεκτημένου του πολιτισμού, ώστε η πολυπολιτισμικότητα να μην εκπέσει σε κοινωνική και ηθική Βαβυλωνία, αλλά να αποβεί αγωγός κοινωνικής συνοχής.⁷

Πολυπολιτισμικότητα, Ανθρώπινα Δικαιώματα και Ισότητα των Φύλων

Η Παγκόσμια Διακήρυξη του ΟΗΕ για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα (1948) και πολλές άλλες διακηρύξεις που ακολούθησαν αναφέρονταν γενικά στον άνθρωπο και όχι ξεχωριστά για τα φύλα, χωρίς να αντιλαμβάνονται, ότι κάποια δικαιώματα είχαν διαφορετική αντιμετώπιση από εκείνα των ανδρών. Εκείνη την εποχή δεν υπήρχε σχεδόν καμιά χώρα στον κόσμο που να μην είχε νόμους με διακρίσεις σε βάρος των γυναικών, συχνά για ζητήματα θεμελιωδών δικαιωμάτων. Σε πολλές χώρες της Ευρώπης δεν είχε καν αναγνωριστεί στις γυναίκες το δικαίωμα ψήφου (στην Ελλάδα το 1952, στην Ελβετία το 1973). Σήμερα βέβαια πολλές αλλαγές έχουν συντελεστεί στη ζωή των γυναικών, χάρη και στην πολιτική ισότητας που προωθεί η ΕΕ, αλλά η απόσταση μέχρι την πλήρη και ουσιαστική ισότητα των φύλων παραμένει μεγάλη. Η ανισότητα των φύλων, δυστυχώς, ακόμη και στην Ευρωπαϊκή Ένωση, αντιμετωπίζεται ως περισσότερο φυσική και αναπόφευκτη από άλλες μορφές διακριτικής μεταχείρισης, όπως η φυλή, η εθνική καταγωγή, η θρησκεία, ή οι πολιτικές πεποιθήσεις, ενώ πολύ συχνά η κουλτούρα χρησιμοποιείται ως δικαιολογία για την άνιση μεταχείριση των γυναικών (Moller-Okin).

Η πρώτη διακήρυξη ανθρώπινων δικαιωμάτων με αναφορά στα δικαιώματα των γυναικών, χωρίς ουδέτερη γλώσσα, ήταν η «Σύμβαση για την Εξάλειψη όλων των μορφών Διακρίσεων κατά των Γυναικών», του ΟΗΕ, (CEDAW, 1979). Η Σύμβαση αυτή, κατά την διαδικασία επικύρωσής της, περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη, συνάντησε τις αντιρρήσεις πολλών κυβερνήσεων με τη δικαιολογία ότι πολλά από τα δικαιώματα που προκήρυσσε ήταν ασύμβατα με τις κουλτούρες και τις θρησκείες των χωρών τους. Ωστόσο, η κινητοποίηση των γυναικείων οργανώσεων σε διεθνές επίπεδο οδήγησε στην αναγνώριση των δικαιωμάτων των γυναικών ως ανθρώπινα δικαιώματα, στη Διάσκεψη της Βιέννης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα το 1993. Το Σεπτέμβριο του 1995, στο Πεκίνο, στη Παγκόσμια Διάσκεψη του ΟΗΕ για τις Γυναίκες σημειώθηκε περαιτέρω πρόοδος, παρά τα εμπόδια που προέβαλαν τόσο το Βατικανό, όσο και οι φανατικοί Ισλαμιστές. Τόσο η CEDAW όσο και Beijing Platform of Action αναφέρονται μεν στον σεβασμό προς τα πολιτισμικά δικαιώματα και τις θρησκείες αλλά επίσης τονίζουν ότι «η πλήρης ισότητα των φύλων πιθανόν να απαιτεί αλλαγές στην κουλτούρα».

Τη σχέση μεταξύ φεμινισμού και πολυπολιτισμικότητας έχει εξετάσει ενδελεχώς η Susan Moller Okin. Το δοκίμιό της, το 1997 με τίτλο «Είναι η Πολυπολιτισμικότητα Κακή για τις Γυναίκες;» πυροδότησε θύελλα κρίσεων και επικρίσεων. Η Susan Moller Okin θέτει το εξής ερώτημα: Τι πρέπει να γίνει όταν οι απαιτήσεις μειονοτικών πολιτισμικών και θρησκευτικών ομάδων συγκρούονται με την αρχή της ισότητας των φύλων, η οποία, τουλάχιστον επισήμως, αναγνωρίζεται και εφαρμόζεται από τις φιλελεύθερες δημοκρατίες; Η Okin εξηγεί ότι ο όρος «φεμινισμός» σημαίνει ότι οι γυναίκες δεν θα πρέπει να αδικούνται λόγω του φύλου τους, ότι θα πρέπει να αναγνωρίζονται ως άνθρωποι που διαθέτουν αξιοπρέπεια ίση με εκείνη των ανδρών και δικαιούνται να ζουν με πληρότητα και ελευθερία , όπως ακριβώς και οι άνδρες. Θα ήταν αδύνατον να διαφωνήσει κανείς με αυτή τη θέση. Το πρόβλημα είναι, ότι τα διάφορα πολιτισμικά γκρουπ, που διαβιούν σε δημοκρατικά καθεστώτα, θεωρούν ότι τα δικαιώματά τους δεν προστατεύονται επαρκώς μέσω των εγγυήσεων των ατομικών δικαιωμάτων και συνεπώς θα πρέπει να προστατεύονται με την παραχώρηση σε αυτές τις ομάδες ειδικών δικαιωμάτων και προνομίων.

Το κύριο επιχείρημα της Okin είναι απλό: Η καθυπόταξη των γυναικών, είτε από τους άνδρες, είτε από τις κουλτούρες είναι σφάλμα. Οι φιλελεύθερες δημοκρατίες οφείλουν να προστατεύσουν τα ατομικά δικαιώματα όλων των γυναικών εντός των συνόρων τους, συμπεριλαμβανομένων και των γυναικών των οποίων οι κουλτούρες και οι θρησκείες τις τιμωρούν με το να αρνούνται τα θεμελιώδη δικαιώματά τους. Οι φιλελεύθερες δημοκρατίες δεν θα πρέπει να αναγνωρίζουν στις μειονότητες ιδιαίτερα δικαιώματα ή προνόμια για να τους βοηθήσουν να διατηρήσουν την κουλτούρα τους σε μια ξένη χώρα, όπως πολλοί θεωρητικοί της πολυπολιτισμικότητας προτείνουν. Γιατί τα ατομικά δικαιώματα είναι ιερά και η κάθε μορφής καταπίεση καταδικαστέα. Η ιδιαίτερη μεταχείριση που ζητούν οι περισσότερες πολυπολιτισμικές ομάδες αφορούν ανισότητες των φύλων και παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων, όπως: καταναγκαστικοί γάμοι και γάμοι παιδιών, συστήματα διαζυγίου εις βάρος των γυναικών, πολυγαμία και σεξουαλικοί ακρωτηριασμοί.

Η Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας αναφέρει ότι 130 εκατομμύρια γυναίκες σε όλο τον κόσμο έχουν υποστεί ακρωτηριασμό των γεννητικών τους οργάνων, ενώ δύο εκατομμύρια κάθε χρόνο εκτίθενται σε αυτές τις πρακτικές. Το τραγικό είναι ότι τουλάχιστον οι μισές από τις αφρικανικές χώρες που τηρούν αυτή την “παράδοση”, έχουν υιοθετήσει νομοθεσία που την απαγορεύει πλήρως ή μερικώς, ή έχουν δεσμευτεί μέσω της Εταιρικής Σχέσης με την Ευρωπαϊκή Ένωση (Συμφωνία Κοτονού), χωρίς όμως να γίνεται σεβαστή. Προφανώς οι προκαταλήψεις και οι κοινωνικοί κανόνες έχουν μεγαλύτερη ισχύ από τους νόμους. Στην Ευρώπη διατυπώνονται βάσιμοι φόβοι ότι αυτές οι εγκληματικές πρακτικές έχουν μεταφερθεί και στις χώρες της Ένωσης μαζί με τα μεταναστευτικά ρεύματα. Σύμφωνα με στοιχεία του Βρετανικού Ιατρικού Συνδέσμου, 3.000 ακρωτηριασμοί γυναικών πραγματοποιούνται κάθε χρόνο στη Βρετανία. Ωστόσο, από τις χώρες της Ε.Ε. μόνο η Βρετανία και η Σουηδία διαθέτουν νομοθεσία που τιμωρεί αυτή τη φρικτή πρακτική (Καραμάνου, 2002).

Το Ευρωπαϊκό Λόμπι Γυναικών⁸ με διακήρυξη θέσεων που εξέδωσε στις 27 Μαΐου 2006, με τίτλο «Θρησκεία και Δικαιώματα των Γυναικών» παρατηρεί ότι το συντηρητικό πολιτικό κλίμα που έχει επικρατήσει στην ΕΕ κατά την τελευταία δεκαετία έχει οδηγήσει σε ενίσχυση της επιρροής της θρησκείας – όλων των θρησκειών – στην Ευρώπη. Το ΕΛΓ επισημαίνει τον κίνδυνο από το γεγονός ότι «οι θρησκείες αρνούνται να θέσουν υπό αμφισβήτηση τις πατριαρχικές κουλτούρες που προωθούν ως ιδανικό το ρόλο της συζύγου, μητέρας και νοικοκυράς και αρνούνται να υιοθετήσουν θετικά μέτρα υπέρ της ισότητας. Αυτό αφορά κυρίως τις δύο μεγάλες θρησκείες – τον Χριστιανισμό και ιδιαίτερα τους καθολικούς και φονταμενταλιστές προτεστάντες και το Ισλάμ». Το ΕΛΓ ασκεί δριμεία κριτική για το γεγονός ότι συχνά η θρησκεία χρησιμοποιείται ως δικαιολογία για επιθέσεις και παραβιάσεις κατά των γυναικών.

Στην περίπτωση της Γαλλίας, το δικαίωμα στην πολυγαμία σαφώς συνιστούσε μειονοτικό δικαίωμα, μη διαθέσιμο στον υπόλοιπο πληθυσμό. Σήμερα υπολογίζεται ότι 150.000-400.000 πολυγαμικές οικογένειες ζουν στη Γαλλία, παρά το γεγονός ότι η πολυγαμία έχει απαγορευτεί από το 1993⁹. Η κυβέρνηση υποστηρίζει ότι η πολυγαμία εμποδίζει την ισότητα των φύλων αλλά και την κοινωνική ένταξη των μεταναστών. Για το σκοπό αυτό η Γαλλική κυβέρνηση έχει επιστρατεύσει κοινωνικούς λειτουργούς προκειμένου να πείσουν τις δεύτερες και τρίτες συζύγους να μετακομίσουν με τα παιδιά τους σε ξεχωριστά διαμερίσματα. Η αποτελεσματικότητα αυτών των μέτρων είναι αμφισβητήσιμη. Η περίπτωση της πολυγαμίας είναι πολύ χαρακτηριστική της βαθιάς διαμάχης και της αυξανόμενης έντασης μεταξύ φεμινισμού και της προσπάθειας να προστατευτεί η πολιτισμική πολυμορφία.

Σύμφωνα με την Okin, πολλές φεμινίστριες, τουλάχιστον όσες είναι πολιτικά προοδευτικές και αντίθετες με κάθε μορφής καταπίεση, βιάστηκαν να συμπεράνουν ότι ο φεμινισμός και η πολυπολιτισμικότητα είναι και τα δύο πολύ καλά πράγματα που μπορούν εύκολα να συμφιλιωθούν. Αντιθέτως φαίνεται πως η διαμάχη θα ενταθεί, όσο η πολυπολιτισμική δράση επικεντρώνεται στη διασφάλιση δικαιωμάτων σε ομάδες ανεξαρτήτως αν σέβονται ή όχι τα ανθρώπινα δικαιώματα και την ισότητα των φύλων. Η Susan Moller Okin υποστηρίζει ότι η κουλτούρα ή η θρησκεία που προσβάλλει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και τα δικαιώματα των γυναικών δεν αξίζει να διατηρείται¹⁰. Εναντίον της Moller Okin έγραψε η Homi Bhabba (1999) υποστηρίζοντας ότι η Okin βλέπει αφ’ υψηλού τους «μη Δυτικούς» λαούς. «Η θέση της για τον φιλελεύθερο φεμινισμό έχει κάτι από τις πατερναλιστικές και στερεοτυπικές συμπεριφορές της πατριαρχίας». Αντιθέτως η Martha Nussbaum (1999) σχολιάζοντας το δοκίμιο της Okin επιβεβαιώνει, ότι το φιλελεύθερο ενδιαφέρον για την πολυπολιτισμικότητα κρύβει μεγάλους κινδύνους για τα δικαιώματα των γυναικών και την ισότητα των φύλων.

Στην Ελλάδα είναι πολύ χαρακτηριστικό το παράδειγμα της Θράκης, όπου εκεί για τους Μουσουλμάνους ισχύει ο Ισλαμικός νόμος Σαρία και όχι οι νόμοι της Ελληνικής Πολιτείας (ν. 1920/1991), όταν στην Τουρκία έχει καταργηθεί από το 1924. Στις 23 Μαΐου 2010, με την ευκαιρία της επίσκεψης του Τούρκου πρωθυπουργού στην Ελλάδα η Ντόρα Μπακογιάννη, ζήτησε την κατάργηση της εφαρμογής του Ισλαμικού νόμου στη Θράκη, χαρακτηρίζοντας εθνικό όνειδος αυτή την πραγματικότητα, την οποία δυστυχώς η κυβέρνηση της Νέας Δημοκρατίας, παρά τις δικές της προσπάθειες, δεν αποφάσισε να εξαλείψει. «Σήμερα η Ελλάδα», τόνισε η πρώην Υπουργός Εξωτερικών, «είναι η μόνη ευρωπαϊκή χώρα που εφαρμόζει τη Σαρία για τους μουσουλμάνους πολίτες της, κατ΄ απόκλιση του Αστικού Κώδικα, σε υποθέσεις γάμου, διαζυγίου, επιτροπείας, κηδεμονίας, διαθήκης και εξ αδιαθέτου διαδοχής. Μόνο σε σκληρά ισλαμικά καθεστώτα, όπως στη Σαουδική Αραβία και στο Αφγανιστάν, επιβιώνει αυτό το καθεστώς. Το αποτέλεσμα είναι παιδιά να παντρεύονται δι΄ αντιπροσώπου σε ηλικία 14 ετών, να μην αναγνωρίζεται το δικαίωμα του διαζυγίου σε γυναίκες και μάνες, οι οποίες χάνουν, υποχρεωτικά, την επιμέλεια των ανήλικων παιδιών τους».

Η δικαιοσύνη της πολυπολιτισμικότητας

Δυστυχώς, και σε άλλες χώρες της ΕΕ, πλην της Γαλλίας και της Ελλάδας, συμβαίνουν αποκλίσεις από την εθνική νομοθεσία χάριν μιάς στρεβλής θεώρησης της πολυπολιτισμικότητας. Σε άρθρο του¹¹ ο Βρετανός σοσιαλδημοκράτης δημοσιογράφος και συγγραφέας Johann Hari, εγκαλεί τις γυναικείες οργανώσεις για αδιαφορία απέναντι σε όσα συμβαίνουν στις κλειστές ομάδες των διαφόρων πολιτισμικών μειονοτήτων, αλλά και για όσα αποφασίζουν τα δικαστήρια με βάση την πολιτική ορθότητα περί σεβασμού των πολυπολιτισμικών ομάδων. Ευθύς εξαρχής θέτει το ερώτημα: «Πιστεύεις στα δικαιώματα των γυναικών ή στην πολυπολιτισμικότητα; Μια σειρά από αποφάσεις των Γερμανικών Δικαστηρίων τον περασμένο μήνα δείχνουν με καθαρή λογική ότι δεν μπορείς να υποστηρίζεις και τα δύο. Πρέπει να διαλέξεις». Τα περιστατικά που αναφέρει είναι συγκλονιστικά. Ένα από αυτά: Η Nishal, 26 ετών Μαροκινή μετανάστρια στη Γερμανία, με δύο παιδιά είχε ένα ψυχωτικό σύζυγο που την χτυπούσε με μανία από τη πρώτη μέρα του γάμου τους. Γεμάτη πληγές προσέφυγε στην αστυνομία, η οποία διέταξε τον άνδρα να απομακρυνθεί. Εκείνος αρνήθηκε και την τρομοκρατούσε με απειλές θανάτου. Έτσι η Nishal κατέθεσε αγωγή διαζυγίου, ελπίζοντας ότι έτσι θα γλίτωνε από τον βίαιο σύζυγο. Ένας δικαστής που θα πίστευε στα δικαιώματα των γυναικών και στην ισότητα των φύλων πολύ εύκολα θα έκρινε και θα αποφάσιζε: είσαι ελεύθερη από αυτόν τον άνδρα, ο γάμος λύεται. Όμως η δικαστής Christa Datz-Winter ακολούθησε τη πολυπολιτισμική λογική. Είπε ότι δεν μπορεί να δώσει ένα γρήγορο διαζύγιο γιατί, παρά τη γραπτή βεβαίωση της αστυνομίας για ακραία περίπτωση βίας και απειλής κατά της ζωής, δεν συνέτρεχε «αναιτιολόγητη κακομεταχείριση». Γιατί; Επειδή η γυναίκα ως Μουσουλμάνα, «θα έπρεπε να το περιμένει», εξήγησε η δικαστής, η οποία και διάβασε αποσπάσματα από το Κοράνι για να δείξει ότι οι Μουλμάνοι σύζυγοι έχουν το δικαίωμα να χρησιμοποιούν σωματική βία ως τιμωρία. «Κοίταξε στη Σούρα 4, παράγραφο 34, είπε στη Nishan, όπου το Κοράνι λέει ότι μπορεί να σε δέρνει. Αυτή είναι η κουλτούρα σου»!!

Το Γερμανικό περιοδικό Der Spiegel έχει δημοσιεύσει ένα μακρύ κατάλογο από φρικτές «πολυπολιτισμικές» αποφάσεις γερμανικών δικαστηρίων. Μία μόνο από τις πολλές: Ένας Τουρκογερμανός που έπνιξε τη γυναίκα του Zeynep στη Φραγκφούρτη καταδικάστηκε με την ελαφρύτερη των ποινών, γιατί σύμφωνα με τον δικαστή η δολοφονημένη γυναίκα είχε προσβάλει την «ανδρική του τιμή», που εκπορεύεται από τις ανατολίτικες αντιλήψεις περί ηθικής. Σήμερα στη Γερμανία, αλλά και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, οι Μουσουλμάνες έχουν υποβιβαστεί σε πολίτες τρίτης κατηγορίας απογυμνωμένες από βασικά νομικά δικαιώματα και προστασία. Κι αυτό, γιατί το δόγμα της πολυπολιτισμικότητας επιτάσσει ότι η κοινωνία θα πρέπει να είναι χωρισμένη σε ξεχωριστές κουλτούρες, με διαφορετικούς κανόνες σύμφωνα με την εθνική καταγωγή (Independent, 30.04.07).

Μεταξύ των πολυπολιτισμικών ομάδων που έχουν ιδιαίτερη μεταχείριση από το σύστημα απονομής δικαιοσύνης, ακόμη και για αδικήματα του κοινού ποινικού δικαίου, δεν υπολείπονται οι μη μουσουλμάνοι της Ανατολικής Ασίας, Κινέζοι, Ινδοί, Ιάπωνες καθώς και οι Ρομ. Οι Κινέζοι στην πλειονότητά τους πιστεύουν πως οι άνδρες είναι καταλληλότεροι για πολιτικοί αρχηγοί, παρά το γεγονός ότι η γραμμή του κόμματος για πολλές δεκαετίες έδινε έμφαση στην ισότητα των φύλων και ο Μάο Τσε Τούγκ διακήρυττε ότι οι γυναίκες είναι «το μισό του ουρανού». Στη πράξη οι Κινέζες καταλαμβάνουν ελάχιστες θέσεις ευθύνης και υφίστανται φοβερές παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων τους. Η κατάσταση επίσης των Ινδών γυναικών χαρακτηρίζεται από βία και καταναγκαστική πορνεία. Η Okin αναφέρει δύο περιπτώσει διακριτικής μεταχείρισης, λόγω κουλτούρας, από δικαστήριο: Ένας Κινέζος μετανάστης στη Νέα Υόρκη ξυλοκόπησε μέχρι θανάτου τη γυναίκα του που διέπραξε μοιχεία, ενώ μια Γιαπωνέζα στη Καλιφόρνια έπνιξε τα παιδιά της και επιχείρησε να αυτοκτονήσει, γιατί η μοιχεία του άντρα της είχε προσβάλει την οικογένεια. Και οι δύο περιπτώσεις κρίθηκαν με επιείκεια λόγω κουλτούρας.

Το χειρότερο όλων είναι ότι όσοι γενναίοι ακτιβιστές και φεμινίστριες αντιτάχτηκαν σε αυτές τις πρακτικές της πολυπολιτισμικότητας, όπως η βουλευτίνα των Βρετανών Εργατικών Ann Cryer¹², έχουν στιγματιστεί ως ρατσιστές/τριες. Στη πραγματικότητα, όπως σημειώνει ο Hari, οι αληθινοί ρατσιστές είναι εκείνοι που σφόδρα καταδικάζουν τον μισογυνισμό και την ανθρωποφοβία, όταν πρόκειται γα λευκούς ανθρώπους, αλλά μυστηριωδώς σιωπούν όταν πρόκειται για μαύρους άνδρες ή Ασιάτες. Δυστυχώς, πολύ συχνά το θέμα γίνεται αντικείμενο εκμετάλλευσης από την ακροδεξιά η οποία τοποθετεί στο ίδιο τσουβάλι «μαζική μετανάστευση και πολυπολιτισμικότητα». Σε αυτούς ο Hari, πολύ χαρακτηριστικά, απαντά: «Νομίζω ότι η Βρετανία θα έπρεπε να έχει περισσότερους μετανάστες και πρόσφυγες, όχι λιγότερους, αλλά ο πολυπολιτισμισμός είναι ένας φοβερός τρόπος για να τους υποδεχτούμε».

Από πλευράς Ελλάδας, υπήρξε τελευταία μια σοβαρή παρέμβαση στον ΟΗΕ. Εκ μέρους του Ιδρύματος Μαραγκοπούλου για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, της Διεθνούς Συμμαχίας των Γυναικών και του Ελληνικού Συμβουλίου για τους Πρόσφυγες, στην Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών για τη θέση των Γυναικών, κατά την 54^η Συνεδρίασή της στις 1-12 Μαρτίου 2010, στη Νέα Υόρκη, κατατέθηκε τροπολογία σε κείμενο για της εφαρμογή της Διακήρυξης και του Προγράμματος Δράσης του Πεκίνου (1995-Παγκόσμια Διάσκεψη του ΟΗΕ για τις Γυναίκες), η οποία καλεί τα κράτη μέλη «να εξαλείψουν οποιαδήποτε σύγκρουση μπορεί να προκύψει μεταξύ των δικαιωμάτων των γυναικών και των επιβλαβών συνεπειών συγκεκριμένων παραδοσιακών και εθιμικών πρακτικών».

ΙΣΛΑΜ ΚΑΙ ΓΥΝΑΙΚΕΣ – σύγκρουση πολιτισμών

Ο Bernard Lewis (2003, The Crisis of Islam) πρύτανης μεταξύ των ιστορικών της Μέσης Ανατολής, εντοπίζει τη μεγαλύτερη διαφορά και τη σύγκρουση ανάμεσα στις Ιουδαιοχριστιανικές και Μουσουλμανικές κοινωνίες, στο θέμα των γυναικών. Ουσιαστικά, δηλαδή, ο Samuel Huntington, σχετικά με τη σύγκρουση των πολιτισμών που προανήγγειλε, είχε εν μέρει δίκιο, παρά το γεγονός ότι η θεωρία του αγνόησε παντελώς τα ζητήματα του φύλου και της σεξουαλικής απελευθέρωσης (Inglehart & Norris, 2003). Στην πραγματικότητα η πολιτισμική κόκκινη γραμμή που χωρίζει τη Δύση από τον Μουσουλμανικό κόσμο δεν αφορά τη δημοκρατία, αλλά την ισότητα των φύλων και τα δικαιώματα των γυναικών. Ο Lewis σε συνέντευξη προς το Mars Hill Audio Journal, τόνισε ότι οι δυτικοί επισκέπτες σε μουσουλμανικές χώρες φρίττουν από την υποταγή και την κακομεταχείριση των γυναικών, ενώ αντιστοίχως οι μουσουλμάνοι επισκέπτες στον χριστιανικό κόσμο σοκάρονται και φρίττουν από τη χαλαρότητα των ηθών και από τον παραλογισμό, όπως τον εννοούν, των γυναικών της Δύσης (Weiner Lauren, 2004)¹³.

Η υποχρεωτική κάλυψη του σώματος των γυναικών αποτελεί μια από τις πιο πολυσυζητημένες επιταγές του Ισλαμικού νόμου. Ο ίδιος ο Θεός, μέσα από το Κοράνι δίνει σαφείς οδηγίες (κεφ. 33, παρ.59):«Προφήτη, παράγγειλε στις γυναίκες σου, στις κόρες σου και στις γυναίκες των πιστών, να αφήνουν την καλύπτρα τους να κρέμεται μέχρι τα πόδια. Έτσι δεν θα τις γνωρίζουν εύκολα και δεν θα τις συκοφαντούν». Αυτή την απομόνωση, την ανωνυμία και τον διαχωρισμό των γυναικών από τους άντρες ενισχύουν και πολλές άλλες οδηγίες του Κορανίου (Καραμάνου, 2006). Όπως έχει γραφτεί, ο Προφήτης λίγο πριν από το θάνατό του είχε προειδοποιήσει “Μετά την αποχώρησή μου, ο μεγάλος κίνδυνος για τον λαό μου θα προέλθει από τις γυναίκες. Προκαλούν αναταραχή και είναι υπεύθυνες για τη διαφθορά και τον εκφυλισμό». Οι άντρες λοιπόν οφείλουν να αναχαιτίσουν την απειλή υποχρεώνοντας τις γυναίκες να καλύπτουν το σώμα τους και να κλείνονται στα σπίτια (Χαλαζίας, 2001, σελ.48).

Όλες οι θρησκείες, αλλά όλως ιδιαιτέρως το Ισλάμ, εκφράζουν πατριαρχικές απόψεις, οι οποίες ασφαλώς επιδρούν στην διαμόρφωση της κουλτούρας και στα δικαιώματα των γυναικών. Το Ισλάμ υποστηρίζει ότι η ανισότητα των φύλων είναι η εντολή του Θεού που εκφράζεται μέσα από τα ιερά κείμενα του Προφήτη. Στις περισσότερες ισλαμικές χώρες, με ελάχιστες εξαιρέσεις, οι οδηγίες του Κορανίου, σε βάρος των γυναικών, έχουν ενσωματωθεί στη νομοθεσία – στο οικογενειακό, αστικό και ποινικό δίκαιο, στην εργατική νομοθεσία κλπ – και έχουν αποστερήσει εκατομμύρια γυναίκες από θεμελιώδεις ελευθερίες και βασικά ανθρώπινα δικαιώματα. Το ίδιο το Κοράνι, δηλαδή ο Θεός (σύμφωνα με το Ισλάμ), μέσω του Προφήτη, αποφαίνεται για την υπεροχή των ανδρών και το δικαίωμά τους να δέρνουν τις ανυπάκουες συζύγους (κεφ. 4, παρ. 34):

«Οι άνδρες είναι ανώτεροι από τις γυναίκες λόγω της ιδιαιτερότητας με την οποία τους ανύψωσε ο Θεός πάνω από τις γυναίκες, επιπλέον, και επειδή οι άντρες δίνουν προίκα στις γυναίκες από τον δικό τους πλούτο. Οι ενάρετες γυναίκες είναι πιστές και υπάκουες και φυλάνε με προσοχή, κατά την απουσία των αντρών τους, ό,τι ο Θεός τους όρισε να φυλάνε ανέπαφο. Εκείνες, των οποίων την ανυπακοή φοβάστε, να τις μαλώνετε, να τις απομακρύνετε από το κρεβάτι σας και να τις δέρνετε. Αν όμως είναι υπάκουες, να είστε καλοί προς αυτές. Ο Κύριος είναι ύψιστος και μέγας».

Σε πολλές μουσουλμανικές κοινωνίες, η αναφορά στα ανθρώπινα δικαιώματα δεν περιλαμβάνει τα δικαιώματα των γυναικών, τα οποία συστηματικά παραβιάζονται. Ένα από τα πιο κοινά εγκλήματα είναι οι λεγόμενες δολοφονίες «για λόγους τιμής». Υπολογίζεται ότι περίπου 5.000 γυναίκες και κορίτσια δολοφονούνται κάθε χρόνο από αρσενικά μέλη της οικογένειάς τους. Η εφαρμογή απάνθρωπων, βίαιων και ταπεινωτικών τιμωριών για τις γυναίκες, όπως το μαστίγωμα και οι λιθοβολισμοί, αποτελούν σε πολλές χώρες συνήθη πρακτική στο όνομα θρησκευτικών παραδόσεων, οι οποίες παρερμηνεύονται ως «θεϊκής φύσης και προέλευσης». Οι δράστες συνήθως μένουν ατιμώρητοι αφού τέτοιου είδους βία θεωρείται αποδεκτός τρόπος ελέγχου της συμπεριφοράς των γυναικών και όχι σοβαρό έγκλημα. Σε αυτές τις κοινωνίες η πατριαρχική οικογενειακή δομή τοποθετεί τις γυναίκες υπό τον απόλυτο έλεγχο των ανδρών της οικογένειας. Τα θηλυκά παιδιά γίνονται θύματα διακρίσεων από τη στιγμή της γέννησής τους, αφού θεωρούνται κακοτυχία για την οικογένεια, σε αντίθεση με τη γέννηση των αρσενικών παιδιών που αποτελούν δώρο Θεού. (Καραμάνου, 2003)

Βεβαίως οι διάφοροι απολογητές του Ισλαμισμού-σε Δύση και Ανατολή- συνεχώς επαναλαμβάνουν, ότι, γι’ αυτά που συμβαίνουν στις γυναίκες δεν ευθύνεται το Ισλάμ, ότι το πραγματικό Ισλάμ είναι υπέρ της ισότητας και για όλα φταίει η παράδοση και οι κοινωνικές πρακτικές. Επικαλούνται μάλιστα και σχετικά κεφάλαια του Κορανίου. Αν πράγματι έτσι έχουν τα πράγματα, γεννάται ευλόγως το ερώτημα, πως επί τόσους αιώνες το Ισλάμ, ενώ ελέγχει κάθε πτυχή της μουσουλμανικής κοινωνίας, από τις σεξουαλικές σχέσεις μέχρι τη διατροφή, δεν κατάφερε να εξαλείψει τις ανισότητες και τις αδικίες εις βάρος του 50% των πιστών του; (Kamguian Azam, 2005). Η πραγματικότητα δείχνει ότι οι πιο χειραφετημένες γυναίκες στον κόσμο του Ισλάμ, κέρδισαν δικαιώματα όχι μέσω της ανανέωσης του Ισλάμ, αλλά μέσω των αρχών της δημοκρατίας και του κράτους δικαίου.

Η πολιτική της Μαντίλας

Στο σημερινό κόσμο γινόμαστε μάρτυρες καθημερινά εντάσεων και ανταγωνισμών σχετικά με θρησκευτικές και εθνοπολιτικές διαφορές. Ιδιαίτερα μετά τις επιθέσεις στους δίδυμους πύργους των ΗΠΑ η ρητορική περί «Σύγκρουσης των Πολιτισμών» αντικαταστάθηκε από τον λεγόμενο «παγκόσμιο εμφύλιο πόλεμο», ανάμεσα στις δυνάμεις του πολιτικού Ισλάμ και των δυτικών φιλελεύθερων δημοκρατιών. Η αντιπαλότητα μεταξύ Ισλάμ και Δύσης έχει αντικαταστήσει τη ρητορική του Ψυχρού Πολέμου (Benhabib, 2010). Ιδιαίτερα τα σώματα των γυναικών έχουν γίνει το συμβολικό πεδίο της αντιπαράθεσης. Υπό τη πίεση των μεταναστευτικών ρευμάτων η αποσταθεροποίηση των ταυτοτήτων οδηγεί στην ανάδυση των παραδόσεων. Σίγουρα η πιο πολυσυζητημένη ανάδυση που συνεχίζει να κυριαρχεί στο δημόσιο διάλογο στην Ευρώπη και στην Τουρκία είναι η μουσουλμανική μαντίλα.

Στη Γαλλία του Βολταίρου, του Ντιντερώ και του Μοντεσκιέ, που θεωρεί τη λαϊκότητα του κράτους ως ένα από τα μεγάλα επιτεύγματα της Γαλλικής Δημοκρατίας, το θέαμα των συνεχώς αυξανομένων μαντηλοφορουσών στα σχολεία και η διαφαινόμενη τάση μιας αντιδραστικής επιστροφής στις ρίζες, έχει δημιουργήσει εδώ και χρόνια μεγάλη ένταση, ανησυχία και προβληματισμό. Εξού και οι ριζοσπαστικές αποφάσεις για τη διάσωση του εκπαιδευτικού συστήματος από τους θρησκευτικούς φανατικούς και τη διατήρηση των σχολείων ως ζωνών ελεύθερων από θρησκείες. Στις 10 Φεβρουαρίου 2004, η Γαλλική Εθνοσυνέλευση με ψήφους 494 υπέρ, έναντι 36 κατά, ψήφισε νόμο για την απαγόρευση της μαντίλας και άλλων θρησκευτικών συμβόλων στα δημόσια σχολεία, παρά τις έντονες διαμαρτυρίες και τη κριτική ότι το μέτρο περιορίζει τις θρησκευτικές ελευθερίες (σε αντίθεση με τη Γαλλία, στο Ιράν η μαντίλα (hijab) είναι υποχρεωτική δια νόμου). Η Επιτροπή με τον πρόεδρό της Bernard Stasi, παρουσίασε το θέμα της μαντίλας στον Πρόεδρο της Γαλλικής Δημοκρατίας, ως μέρος της πολιτικής απειλής του Ισλάμ κατά των αξιών του λαϊκού κράτους.

Η μαντίλα δεν μπορεί παρά να συμβολίζει την υποταγή των γυναικών στα πατριαρχικά πρότυπα. Οι κατέχοντες την εξουσία ερμήνευσαν το Ισλάμ κατά τον δοκούν και πάντα με στόχο την τυφλή υπακοή των γυναικών και τον έλεγχο της σεξουαλικότητάς τους. Από τις μουσουλμανικές συνοικίες της Γαλλίας κάθε τόσο βλέπουν το φως της δημοσιότητας φρικτές ιστορίες γυναικών που υφίστανται διωγμούς, βιασμούς και βασανιστήρια για «παραστρατήματα», όπως η απάρνηση της ισλαμικής μαντίλας. Το γεγονός όμως ότι το 39% των Γάλλων Μουσουλμάνων υποστήριξαν την απόφαση για την απαγόρευση των θρησκευτικών συμβόλων δείχνει ότι ήδη μια κρίσιμη μάζα μουσουλμάνων χειραφετείται, απελευθερώνεται και ετοιμάζεται να ενταχθεί σε ένα άλλο παρόν.

Στο Βέλγιο, στις 29 Απριλίου 2010, από τους 138 βουλευτές της Βελγικής Βουλής οι 136 ψήφισαν νόμο που απαγορεύει, σε όλη τη χώρα τη μαντίλα που κρύβει το πρόσωπο. Ο νόμος, που δεν μιλά ειδικά για την μπουργκα ή το νικάμπ, προβλέπει ότι τα άτομα που θα εμφανίζονται σε δημόσιους χώρους “με το πρόσωπο καλυμμένο μερικώς ή ολικώς και με ρούχα που είναι έτσι φτιαγμένα ώστε να μην είναι αναγνωρίσιμο το άτομο που τα φορά” θα τιμωρούνται με πρόστιμο ή και φυλάκιση από μία έως επτά ημέρες. Ωστόσο, προβλέπονται κάποιες εξαιρέσεις για ρούχα μεταμφιεσμένων κατά την εποχή του καρναβαλιού.

Παρόμοια στάση και προβληματισμός επικρατεί στη Βρετανία, στη Δανία, Ιταλία, Ισπανία, Αυστρία και Ολλανδία. Στη Βρετανία, τον Οκτώβρη του 2006, ο τότε υπουργός εξωτερικών Ζακ Στρω ζήτησε από τις γυναίκες που τον επισκέπτονταν στο γραφείο του να αφαιρούν τον niqab. Οι γυναίκες αυτές ήταν πολλές, καθώς ο Jack Straw εκλέγεται βουλευτής στο Blackburn, όπου το 25-30% των κατοίκων είναι μουσουλμάνοι. Σε δηλώσεις του τόνισε, πως σε μια δυτική κοινωνία, όπου οι εκφράσεις του προσώπου έχουν μεγάλη σημασία για την ανθρώπινη επικοινωνία, η ισλαμική μαντίλα δημιουργεί διαχωρισμό και «παράλληλες κοινότητες» ¹⁴ Είναι επίσης γνωστό το επεισόδιο με τη δασκάλα που απολύθηκε, γιατί ήθελε να διδάξει παιδιά του Δημοτικού Σχολείου φορώντας niqab.

Την αντίδραση τους στην απαγόρευση της μαντίλας έχουν εκφράσει εκπρόσωποι μουσουλμανικών οργανώσεων, οι σοσιαλιστές του Συμβουλίου της Ευρώπης, καθώς και ομάδες υπεράσπισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, όπως το Παρατηρητήριο των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, που τονίζουν ότι κάτι τέτοιο είναι αντίθετο στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου. Οι γυναικείες οργανώσεις ήταν διχασμένες. Ενώ τα μέλη της οργάνωσης Ni Putes Soumises γιόρτασαν την απαγόρευση, οργανώσεις όπως η Ομοσπονδία Γονέων-Διδασκάλων, SOS Ρατσισμός, Ένα Σχολείο για Όλους, αντέτειναν ότι τα δικαιώματα των γυναικών στην εκπαίδευση και στη θρησκεία παραβιάζονταν. Αρκετές εκτός Γαλλίας οργανώσεις, συμπεριλαμβανομένων των Human Rights Watch, The Islamic Human Rights Commission and Muslim Women Lawyers for Human Rights, συμφώνησαν.

Το φαινόμενο της επιστροφής της μαντίλας δεν μπορεί να ερμηνευτεί μόνο με όρους θρησκείας. Τα ερωτήματα είναι πολλά. Τι συγκεκριμένα επιδιώκουν οι νέες κυρίως γυναίκες που ξαναφορούν τη μαντίλα; Υπακοή και υποταγή στη θρησκεία, προάσπιση και προβολή της ιδιαίτερης κουλτούρας, καλυμμένη εχθρότητα απέναντι στις Δυτικές αξίες, προσπάθεια να τραβήξουν την προσοχή ή απλός ναρκισσισμός; Δεν είναι δύσκολο να απαντήσει κανείς, πως είναι όλα αυτά τα κίνητρα μαζί. (Benhabib, 2010).

Το ισλαμικό πολιτικό σχέδιο για τον «εξαγνισμό» της Δύσης έχει τις ρίζες του στην Αίγυπτο της δεκαετίας του 1920. Το 1924 μια ρεφορμιστική κυβέρνηση εγκαινίασε ένα σύγχρονο πανεπιστήμιο που επέτρεψε να φοιτούν και γυναίκες. Την ίδια εποχή η Hunda Shaarawi, η πρώτη φεμινίστρια της Αιγύπτου, έβγαλε τη μαντίλα της δημόσια και φωτογραφίες του ακάλυπτου προσώπου της δημοσιεύτηκαν στα πρωτοσέλιδα όλων των εφημερίδων. Ήταν τότε που ο Sayyid Qutb και άλλοι συνέστησαν την πρώτη ισλαμιστική ομάδα, τη Μουσουλμανική Αδελφότητα. Ωστόσο ο ισλαμισμός ωρίμασε και άρχισε μαζικά να αποκτά οπαδούς κατά τη δεκαετία του 1970, ακριβώς όταν το φεμινιστικό κίνημα άρχισε να αποκτά πολιτική δύναμη στην Ευρώπη και στην Αμερική και να ενισχύεται και στα αστικά κέντρα των λιγότερο ανεπτυγμένων χωρών (Weiner Lauren, 2004).

Η Μαροκινή κοινωνιολόγος Fatima Mernissi¹⁵ (1987) υποστηρίζει ότι «εκείνο που εξοργίζει τους φανατικούς ισλαμιστές είναι ότι η εποχή της μετααποικιοκρατικής ανεξαρτησίας δεν δημιούργησε μια αποκλειστικά ανδρική νέα τάξη αφού οι γυναίκες συμμετέχουν σε δημόσιες εκδηλώσεις». Ακόμη και σήμερα στον 21^ο αιώνα πολλοί αστικοποιημένοι και μορφωμένοι άνδρες θεωρούν τις σύγχρονες γυναίκες που διαθέτουν διπλώματα και καριέρες σαν τις χειρότερες προδότριες του Ισλάμ. Αυτοί οι ζηλωτές, υποστηρίζει η Mernissi, βλέπουν παντού προσβολές κατά του «αληθινού» Ισλάμ, αλλά σύμφωνα με τα δικά τους μέτρα, οι χειρότερες αιρετικές είναι οι «ακάλυπτες» γυναίκες. Πολλοί βέβαια από αυτή τη γενιά αποτελούν τους σημερινούς ριζοσπάστες κληρικούς που προωθούν τις δικές τους ερμηνείες του ισλαμικού νόμου (sharia) και προτρέπουν σε ιερό πόλεμο (jihad), ως υποχρέωση της πίστης. Ωστόσο, χρειάζεται να τονιστεί, ότι η βία δεν αντιμετωπίζεται με ακόμη περισσότερη βία. Τα αίτιά της, πέραν των πολιτισμικών διαφορών θα πρέπει να αναζητηθούν στις βαθιές οικονομικές ανισότητες και διαιρέσεις του σύγχρονου κόσμου και στην υστέρηση των μουσουλμανικών χωρών έναντι της Δύσης. Η δημιουργία ενός κοινού παγκόσμιου χώρου ελευθερίας, ειρήνης, ασφάλειας, ανάπτυξης, αλληλεγγύης και δικαιοσύνης αποτελεί τη μεγαλύτερη πρόκληση του 21^ου αιώνα (Καραμάνου, 2004).

η κατάργηση του φερετζέ και η πολιτική μάχη για τη μαντίλα στην Τουρκία

Στην απαγόρευση της μαντίλας, προηγήθηκε των ευρωπαίων πολιτικών, κατά αρκετές δεκαετίες, ο Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ, ο οποίος δεν δίστασε δημόσια, με μια κίνηση έντονου συμβολισμού, να βγάλει, όπως λέγεται, τη μαντίλα από το κεφάλι της ίδιας της μητέρας του. Ήταν την εποχή που ο Κεμάλ επιχειρούσε την είσοδο της Τουρκίας στο σύγχρονο κόσμο, με το διαχωρισμό εκκλησίας και κράτους και μια πιο μοντέρνα ερμηνεία των ισλαμικών γραφών. Στο στόχαστρο μπήκαν τότε τα βασικά σύμβολα – η μαντίλα, το ανδρικό φέσι και η γενειάδα.

Η ενδυμασία απετέλεσε βασικό στοιχείο του προγράμματος του Κεμάλ για τον εξευρωπαϊσμό της χώρας, ακριβώς επειδή είχε αντιληφθεί τον συμβολικό, και όχι μόνο, χαρακτήρα της στη μάχη κατά των παρωχημένων θεσμών. Ο ίδιος προσωπικά περιόδευε για να διδάξει τους ανθρώπους τι σημαίνει «πολιτισμένο ντύσιμο». Σε ομιλία του στη Κασταμονή, στις 30 Αυγούστου 1925, ο Μουσταφά Κεμάλ εξαπέλυσε επίθεση εναντίον του φερετζέ λέγοντας: «Σε μερικά μέρη έχω δει γυναίκες που βάζουν ένα ύφασμα ή κάτι παρόμοιο για να κρύψουν το πρόσωπό τους και γυρνούν τη πλάτη ή πέφτουν στο έδαφος όταν περνά ένας άντρας. Ποιο είναι το νόημα και η λογική αυτής της συμπεριφοράς; Κύριοι, μπορούν οι μητέρες και οι κόρες ενός πολιτισμένου έθνους να υιοθετήσουν μια τόσο παράξενη στάση, μια τόσο βάρβαρη συνήθεια; Δεν είναι ένα θέαμα που γελοιοποιεί το έθνος; Πρέπει να σταματήσει αμέσως» ¹⁶. Ωστόσο, ο μεγάλος μεταρρυθμιστής δεν τόλμησε να προτείνει νομοθεσία εναντίον της κάλυψης του προσώπου. Η αποκάλυψη του προσώπου, που είχε ήδη γίνει αποδεκτή από τις μορφωμένες γυναίκες των μεγάλων πόλεων προχώρησε πολύ αργά στη περιφέρεια.

Το 1935 προτάθηκε η απαγόρευση του φερετζέ σε συνέδριο του Κόμματος του Λαού, αλλά ακόμη και τότε δε ελήφθησαν ανάλογα μέτρα. Η μαντίλα απαγορεύτηκε μόνο σε δημόσια κτήρια, σχολεία και δημόσιες υπηρεσίες, ενώ υπήρχε ανοχή σε άλλους χώρους, ιδιαίτερα στις αγροτικές περιοχές. Η μαντίλα είχε συνδεθεί με την αγροτική ζωή, γι αυτό και οι γυναίκες την εγκατέλειπαν όταν μετακινούνταν στις μεγάλες πόλεις. Αυτό έγινε κυρίως με το κύμα αστυφιλίας που ξεκίνησε τη δεκαετία του 1950. Ωστόσο, στη σημερινή εποχή η διαμάχη για τον ενδυματολογικό κώδικα και ιδιαίτερα για τη μαντίλα έχει ανανεωθεί και έχει μεταφερθεί στα πανεπιστήμια και στο κοινοβούλιο. Είναι αλήθεια, ότι πολλοί βλέπουν την κατάργηση της μαντίλας όχι ως βήμα προς τα μπρος για τον εκσυγχρονισμό της χώρας, αλλά ως θυσία της αυθεντικής Ισλαμικής/Τουρκικής ταυτότητας στο βωμό των υλιστικών αξιών της Δύσης. Αυτό το σύστημα ηθικών αξιών του Ισλάμ στην Τουρκία, εδώ και πολλά χρόνια, ήδη από την εποχή της Αυτοκρατορίας, έχει οδηγήσει σε καθημερινή πολιτική διαμάχη ανάμεσα στους φιλελεύθερους εκσυγχρονιστές και τους συντηρητικούς ισλαμιστές.

Στις 16 Νοεμβρίου 2005, σύμφωνα με την τουρκική εφημερίδα «Μιλλιέτ» ο πρωθυπουργός της Τουρκίας Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, δήλωσε ότι το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων «δεν είχε τη δικαιοδοσία να επικυρώσει την απαγόρευση της μαντίλας στα τουρκικά πανεπιστήμια…Σε αυτό το θέμα το δικαστήριο δεν είχε δικαίωμα να αποφασίσει. Το δικαίωμα αυτό ανήκει στους ιεροδιδασκάλους του Ισλάμ». Την ίδια μέρα στον κ. Ερντογάν απάντησε ο Χαλούκ Κοτς, στέλεχος τουΛαϊκού Ρεπουμπλικανικού Κόμματος: «Ο Ερντογάν έδειξε το πραγματικό του πρόσωπο, αλλά η Τουρκία δεν θα γίνει κράτος Αγιατολάχ» (Το Βήμα, 17.11.2005). Όπως πολύ εύστοχα είπε ο Anthony Giddens, (2004), «η μάχη για τη μαντίλα είναι έντονη, συναισθηματικά φορτισμένη και πραγματικά παγκόσμια». Η διαμάχη συνεχίζεται και σήμερα με ένταση μεταξύ των Κεμαλιστών, οπαδών του κοσμικού κράτους και των ισλαμιστών, ενώ την ίδια στιγμή η Τουρκική διανόηση συνεχίζει να ερευνά και να αναλύει τη συμβατότητα του Ισλάμ με τη δημοκρατία…Ο Ernest Gellner μέσα από την ανάλυση του Ισλάμ έχει ήδη καταλήξει στο συμπέρασμα ότι αυτή η συμβατότητα είναι αδύνατη. Πρόκειται ασφαλώς για μια «μάχη εξουσίας», μαζί με τη «μάχη για τη ταυτότητα», που κρατάνε χρόνια, με απρόβλεπτη επί του παρόντος έκβαση (Bora Kanra, 2005).

Η μελέτη της κατάστασης δείχνει, ότι οι ισλαμιστές, έχοντας από το 2002 την πολιτική εξουσία στην Τουρκία, επιδιώκουν και πάλι να ελέγξουν τον δημόσιο χώρο μέσα από τον περιορισμό της παρουσίας των γυναικών και την επιβολή της μαντίλας. Στις 7 Φεβρουαρίου 2008, η Μεγάλη Τουρκική Εθνοσυνέλευση, έπειτα από συζήτηση που κράτησε πάνω από δέκα ώρες υιοθέτησε συνταγματική μεταρρύθμιση που επιτρέπει τη χρήση της ισλαμικής μαντίλας στα πανεπιστήμια. Υπέρ ψήφισαν 397 βουλευτές και κατά 112. Χωρίς αμφιβολία η μαντίλα, ως στοιχείο ταυτότητας, λειτουργεί και ως μορφή πολιτικού ακτιβισμού.

Όπως υποστηρίζει η αντιπρύτανις του Bogazici University της Τουρκίας Yesim Arat (2000), είναι πολύ δύσκολο να συμφιλιώσεις την ισλαμική ιδεολογία, όπου οι άντρες είναι προνομιούχοι, με την φεμινιστική οπτική που επιδιώκει την ισότητα των φύλων.¹⁷ Πράγματι, σε αντίθεση με το «δικαίωμα στην επιλογή», που προβάλλουν οι φεμινίστριες, το Ισλάμ θέλει να ρυθμίζει όλες τις πτυχές της οικονομικοκοινωνικής και πολιτικής ζωής, καθώς και τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των γυναικών. Υπό αυτές τις συνθήκες, είναι λογικό το γυναικείο κίνημα να συμπαρατάσσεται με το κοσμικό κράτος και τον εξευρωπαϊσμό, υπερασπιζόμενο τα συμφέροντα των γυναικών και δίνοντας μάχες για ένα δημοκρατικό πλαίσιο που θα αναγνωρίζει και θα προωθεί την ισότητα ανδρών και γυναικών.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Οι απαντήσεις στα μεγάλα ερωτήματα που τέθηκαν αρχικά παραμένουν ανοιχτές. Το παρόν άρθρο δεν μπορεί να υποκαταστήσει τις εκτεταμένες συζητήσεις, τις επιστημονικές μελέτες και τις θεωρητικές αναζητήσεις. Στο νέο παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον, ο κριτικός αναστοχασμός χρειάζεται να συνεχιστεί επί της ουσίας, με στόχο ένα ανανεωμένο, σύγχρονο κοινωνικό συμβόλαιο και ένα πολιτικό όραμα για την κοινωνία του μέλλοντος, που θα εμπνέει και θα κινητοποιεί τους ανθρώπους.

Ασφαλώς θέλουμε μια κοινωνία ενωμένη στη διαφορετικότητά της. Αποτελεί κοινό τόπο πως η πολυπολιτισμικότητα είναι πηγή πλούτου για τις κοινωνίας. Ωστόσο, η διαπίστωση αυτή πρέπει να συνοδεύεται από την αναγνώριση ότι αυτό το θετικό στοιχείο έχει επίσης κόστος και αρνητικές πτυχές. Η εμπειρία έχει καταδείξει ότι δεν μπορεί να υπάρξει κοινωνική πρόοδος και οικονομική ανάπτυξη, χωρίς εκσυγχρονισμό και πρόοδο στο επίπεδο των ιδεών και της κουλτούρας. Γι’ αυτό και οι όποιες προσπάθειες ανανέωσης του κοινωνικού συμβολαίου μέσα σε αυστηρά οικονομικά και τεχνολογικά πλαίσια, διατηρώντας άθικτα τα θεμέλια των παρωχημένων πατριαρχικών κοινωνιών είναι καταδικασμένες σε αποτυχία. Οι διεργασίες χειραφέτησης των γυναικών και ισότητας των φύλων συνδέονται ευθέως με την ιστορική εξέλιξη της ανθρωπότητας και την πρόοδο.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει ήδη δημιουργήσει ένα κοινό πλαίσιο δικαιωμάτων και υποχρεώσεων, ένα σύγχρονο κοινωνικό συμβόλαιο για όλους και όλες στην ΕΕ, ανεξαρτήτως εθνικότητας και καταγωγής. Ο Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων προσφέρει το πλαίσιο μέσα στο οποίο μπορούμε αποτελεσματικά και αποφασιστικά να επιλύουμε τις πολιτισμικές ή θρησκευτικές διαφορές, σεβόμενοι την ελευθερία και την ισότητα ανδρών και γυναικών. Η κεντρική θέση που κατέχουν τα ανθρώπινα δικαιώματα και η ισότητα των φύλων στη Συνθήκη της Λισαβόνας καταδεικνύεται από το γεγονός ότι συμπεριλαμβάνονται στο άρθρο 2, όπου καταγράφονται οι αξίες βάσει των οποίων οργανώνεται και λειτουργεί η Ένωση.

Οι πολιτισμοί και οι κουλτούρες συνεχώς αλλάζουν. Το σημερινό πολυπολιτισμικό πλαίσιο της Ευρώπης είναι πολύ διαφορετικό από εκείνο που ήταν πριν από 50 χρόνια. Ο Daniel Cohn Bendit στο τελευταίο του βιβλίο «Τι να Κάνουμε» (2009), γράφει ότι «το διακύβευμα της πολυπολιτισμικότητας είναι να αποφασίσουμε αν θέλουμε να ζήσουμε σε μια κοινωνία ανοιχτή ή σε μια κοινωνία κλειστή. Η διαφορετικότητα και ο σεβασμός προς αυτή είναι ένα από τα θεμέλια της δημοκρατίας. Είναι επίσης μια από τις βασικές αρχές της πολιτικής οικολογίας. Η πολυπολιτισμική κοινωνία δεν είναι ένα όραμα ουτοπικό, είναι η πραγματικότητα. Μια πραγματικότητα με την οποία πρέπει να δουλέψουμε».

Οι θέσεις του John Rawls έχουν επηρεάσει τη σύγχρονη σκέψη περί δικαιοσύνης. Μέσω του μνημειώδους πρώτου βιβλίου του, A Theory of Justice(1971) επιχείρησε να δώσει λύσεις προτείνοντας την έννοια της επάλληλης συναίνεσης (overlapping consensus). Ο Rawls υποστηρίζει, ότι οι πιο αξιόπιστες αρχές δικαιοσύνης είναι εκείνες για τις οποίες όλοι μπορούν να συμφωνήσουν ότι είναι δίκαιες, ότι ο πλουραλισμός και η συναίνεση αποτελούν την ουσία της φιλελεύθερης δημοκρατικής σκέψης. Σε κάθε κοινωνία πιθανόν να μπορεί να βρεθεί ένα σύνολο αξιών που μπορούν να τις αποδεχθούν άνθρωποι με διαφορετικές αντιλήψεις για το τι είναι καλό. Αυτό μπορεί να αποτελέσει τη βάση ενός τρόπου κοινής συνύπαρξης διαφορετικών ανθρώπων.

Ασφαλώς, χρειαζόμαστε μια πολυπολιτισμική πολιτική, που θα αποτρέπει την εξαφάνιση των πολιτισμών, αλλά ταυτόχρονα θα κατοχυρώνει τα ατομικά δικαιώματα όσων συμμετέχουν και συμβάλλουν στον πολιτισμό. Ο φεμινισμός και η πολυπολιτισμικότητα έχουν μερικούς κοινούς στόχους, όπως την ισότητα δικαιωμάτων για όλους τους ανθρώπους. Η πολιτισμική ευαισθησία όμως δεν είναι αρκετή. Χρειάζεται να λαμβάνουμε υπόψη τις πρακτικές πλευρές της κουλτούρας, τον τρόπο λειτουργίας του συστήματος που την στηρίζει και να εξετάζουμε αν λειτουργεί δίκαια και για τα δύο φύλα.

Αποτελεί αδήριτη ανάγκη να αντιμετωπιστεί πολιτικά ο θρησκευτικός φανατισμός, του οποίου οι γυναίκες υπήρξαν και παραμένουν τα βασικά θύματά του, και να ληφθούν μέτρα. Τα ανθρώπινα δικαιώματα των γυναικών, τα οποία προστατεύονται από διεθνείς συνθήκες και συμβάσεις, δε μπορούν να καταστρατηγούνται με το πρόσχημα θρησκευτικών ερμηνειών, πολιτισμικών παραδόσεων, εθίμων ή νομοθεσιών. Καμία θρησκεία, καμία παράδοση, και κανένα δόγμα δεν μπορεί να βρίσκεται πάνω από τα ανθρώπινα δικαιώματα και τις θεμελιώδεις ελευθερίες.

Το Ευρωπαϊκό Λόμπι Γυναικών, με απαίτηση των γυναικών της ΕΕ, έχει ζητήσει από τις κυβερνήσεις να τιμήσουν τις υπογραφές και τις υποσχέσεις τους για την εφαρμογή της Πλατφόρμας Δράσης του Πεκίνου και ιδιαίτερα της Σύμβασης για την Εξάλειψη όλων των μορφών Διακρίσεων κατά των Γυναικών και τονίζει ότι «σε καμιά περίπτωση το ΕΛΓ δεν θα αποδεχτεί επιχειρήματα του πολιτισμικού σχετικισμού, όταν πρόκειται για δικαιώματα των γυναικών, ότι δήθεν η παραβίαση υπαγορεύεται από την πίστη και την κουλτούρα και γι αυτό θα πρέπει να εξαιρούνται από τα ανθρώπινα δικαιώματα».

Οι θέσεις της Susan Moller Okin έχουν πολύ μεγάλη αξία για την κατανόηση των σύγχρονων προβλημάτων της πολυπολιτισμικότητας, όσο και εκείνες που διατυπώνει ο σχολικός σύμβουλος Πανεπιστημιακής Εκπαίδευσης Κώστας Παπαχρήστος στο άρθρο του, «Η Διαλεκτική Διαδικασία στον Διαπολιτισμικό Διάλογο: μια εναλλακτική πρόταση με βάση τον εποικοδομητισμό (κονστρουκτιβισμό)», ότι, δηλαδή, μπορεί να υπάρξει διάλογος πολιτισμών και να δημιουργηθεί κοινός τόπος, μέσω μιάς λογικής διαλεκτικής διαδικασίας, στην οποία όλες οι πλευρές επιθυμούν να υποβάλουν τις απόψεις τους σε κριτική, διάλογο και αναθεώρηση. Ο διάλογος αυτός είναι σημαντικός επειδή δίνει τη δυνατότητα σε ανθρώπους από διαφορετικούς πολιτισμούς να επεξεργαστούν από κοινού προβλήματα αμοιβαίου συμφέροντος. Το επιχείρημα ότι «οι πολιτισμικές διαφορές θα πρέπει να είναι σεβαστές» δεν είναι από μόνο του δικαιολογία. Ο διάλογος και η συνύπαρξη των πολιτισμών πρέπει να πηγαίνει πέρα από το «να σεβόμαστε τις πολιτισμικές διαφορές». Η κονστρουκτιβιστική προσέγγιση υποβάλλει όλες τις υπάρχουσες πολιτισμικές παραδόσεις σε στοχαστική κριτική, αναγνωρίζοντας ότι κανένας πολιτισμός δεν έχει το μονοπώλιο στις καλές ιδέες και κανένας δεν είναι υπεράνω κριτικής.

Είναι βέβαιον οτι χρειάζονται αναθεωρήσεις και βαθιές αλλαγές στα συστήματα των αξιών μας, πάνω στα οποία έχει οικοδομηθεί ο σύγχρονος πολιτισμός, που θεοποιεί τον υλικό πλούτο, που αναπαράγει και ανέχεται τις διακρίσεις, τις ανισότητες, τον κοινωνικό δαρβινισμό, το ρατσισμό και τη βία. Ο σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, χωρίς καμιά διάκριση λόγω φύλου, φυλής, εθνικής η κοινωνικής καταγωγής, θρησκείας, ηλικίας, ή σεξουαλικού προσανατολισμού αποτελεί όρο εκ των ων ουκ άνευ για την ειρηνική συνύπαρξη των ανθρώπων, τη καταπολέμηση της βίας και την οικονομική, κοινωνική και πολιτισμική πρόοδο.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ξενόγλωσση

Andrian Favell and Tariq Modood, (2003), The philosophy of Multiculturalism, the theory and practice of normative political theory, Edinburgh University Press

Arat Yesim, (1994), “Toward a Democratic Society: The Women’s Movement in Turkey in the 1980s”, Women’s Studies International Forum, Vol. 17, Nos 2/3, pp.241-248, 1994
Arat Yesim, (2000), “From Emancipation to Liberation:The changing Role of Women in Turkey’s Public Realm”, Journal of International Affairs, 54, No. 1, 107-23, Fall 2000

Benhabib Seyla, (2010), “The Return of Political Theology”, Philosophy & Social Criticism, vol. 36 nos 3-4, pp 451-471
Berkowitz P., (1999), “Feminism VS Multiculturalism?”: The Liberal Project at Odds with Itself”, The Weekly Standard, Nov. 1, 1999
Bhaba, H.K. (1999) “Liberlism’s Sacred Cow”, pp 79-84, in Susan Moller Okin Is Multuculturalism Bad for Women? ed. Joshua Coen, Mathew Howard and Martha C. Nussbaum, Princeton University Press

Bhandar Bh., (2006), “Beyond Pluralism: contesting multiculturalism through the recognition of plurality” Workshop Report, The School of Law, King’s College London, 17.11.06
Cohn–Bendit, D., (2009), Τι να Κάνουμε, εκδ Κέδρος, 2010 Ελλ.
European Women’s Lobby, (2006), “Religion and Women’s Human Rights”, Position paper, adopted 27.05.06
Fisher L., (2004), “State of the Art: Multiculturalism, Gender and Cultural Identities”, European Journal of Women’s Studies, vol. 11: 111-119
Giddens, A., 2004, “Beneath the Hijab”, New Perspect Q 21 no 2, Spr 2004

Habermas, J. (1992) ‘Citizenship and national identity: some reflections on the future of Europe’, Praxis International, vol.12, no.1. pp.1-19
Harri J., (2007), “How Multiculturalism is betraying Women”, The Independent, 30.04.07
Inglehart R. & Pippa Norris, (2003), “The True Clash of Civilizations”, Foreign Policy, March/April 2003

Kandiyoti, D., (1981), “Emancipated but not Liberated? Reflections on the Turkish case” in Karabasakal-Arat “Where to Look for the truth”, Women’s Studies International Forum, 2002vol. 26, No 1
Karabasakal-Arat, 2002, “Where to Look for the truth”, Women’s Studies International Forum, vol. 26, No 1

Kymlicka, W. (1989) Liberalism, Community and Culture, Oxford: Clarendon
Kymlicka, W. (1995) Multicultural Citizenship: A Liberal Theory of Minority Rights, Oxford: Oxford University Press.

Lewis Bernard, (1961), The Emergence of Modern Turkey, μεταφρ. εκδ. Παπαζήση 2002
LewisBernard, (2004), TheCrisisofIslam, Phoenix, London

Madhavi Sunder,(2007)Gender and Feminist Theory in Law and SocietyEdited by, University of California, Davis, USA
Massey S.D., (2003), “Patterns and Processes of International Migration in the 21^st Century”, Conference, Johannesburg, South Africa, 4-7 June, 2003Held D. – McGrew A. -Goldblatt D. – Perrraton J., (1999), Global Transportations,People on the Move, Polity Press, Cambridge.
Mernissi Fatima, (1987), Beyond the Veil:Male-Female Dynamics in Modern Muslim Society, Indiana University Press, revised edition 1987

Moller-Okin S., (1999) “Is Multiculturalism Bad for Women?”, originally published in Boston Review, Oct.-Nov 1997
Nussbaum, M., (1999), “A Plea for Difficulty”, pp 105-14, in Susan Moller Okin, “Is Multiculturalism Bad for Women?” ed. Joshua Coen, Mathew Howard and Martha C. Nussbaum, Princeton University Press
Parekh, B. (2000) Rethinking Multiculturalism: Cultural Diversity and Political Theory, London: Macmillan. pp.484-495
Rawls J., (2005) Political Liberalism: expanded edition, Columbia University Press, New York (originally published in 1993)
Shankland, D., (2003), Ισλάμ και Κοινωνία στην Τουρκία, εκδ. Κριτική
Sunder Mudhavi, (2006), “the New Enlightenment: How Muslim Women are Bringing Religion and Culture out of the Dark Ages”, Workshop Report, The School of Law, King’s College London, 17.11.06
Torpak Binnaz, “Islam and Democracy in Turkey”, Turkish Studies, Vol. 6, No 2, 167-186, June 2005
Weiner Lauren, (2004), “Islam and Women-Choosing the Veil and other paradoxes”, Policy review, October-November 2004
Wolin Richard, (2010), “The Idea of Cosmopolitanism: from Kant to the Iraq War and beyond”, History Program, The Graduate Center, City University of New York, NY, USA

Ελληνική

Βιτσιλάκη Χ., (2007), Φύλο και Πολιτισμός, εκδόσεις Ατραπός
Δαλακούρα, Κατ., (2007), Ισλάμ, Φιλελευθερισμός και Ανθρώπινα Δικαιώματα-Επιπτώσεις στις διεθνείς σχέσεις, εκδ. Πατάκη
Ιωακειμίδης, Π., (2004), «Ισλαμοποίηση ή μήπως Εξευρωπαϊσμός;», εφημ. Τα Νέα, 15.10.04
Καραμάνου, Α., (2003), «Παγκοσμιοποίηση της Βίας και Θρησκευτικός Φανατισμός», Το ΒΗΜΑ, 29.11.03
Καραμάνου, Α., (2002), «Οι Γυναίκες Στόχος των Φανατικών», Ελευθεροτυπία, 08.03.02
Καραμάνου, Α., (2006) «Ο Κεμαλικός Εκσυγχρονισμός της Τουρκίας και η Επιδρασή του στη Θέση των Γυναικών», Διπλωματική Εργασία μεταπτυχιακού Ευρωπαϊκών και Διεθνών Σπουδών Πανεπιστημίου Αθηνών
Κιτρομηλίδης, Π., (2010), «Η Εθνική Ταυτότητα ως δίλημμα και ως Προοπτική», Καθημερινή, 31.01.10
Παπαχρήστος, Κ., (2007), «Φύλο και Διαπολιτισμικότητα στο Ολοήμερο Δημοτικό Σχολείο», Επιστημονικό Βήμα, τ. 6, Μάρτιος 2007

Το ΒΗΜΑ, «Αντιευρωπαϊκές βολές Ερντογάν για τη μαντήλα», 17.11.2005
Χαλαζίας Χρήστος, (2001), Το Πολιτικό Ισλάμ, σ. 45-49, εκδ. Δόμιος
Χατζής Αρ. 24.5.2007, «Τα όρια της Πολυπολιτισμικότητας», e–rooster.gr.

1 UNESCO Universal Declaration on Cultural Diversity, Παρίσι, 2 Νοεμβρίου 2001

2 “Υπάρχουν όρια στην πολυπολιτισμικότητα;”

(Ομιλία που διοργάνωσε η Φιλελεύθερη Συμμαχία στις 12/5/2007 – streaming audio)

3 Παναγίδης, Αν., «Οι επιταγές της πολυπολιτισμικότητας στη σύγχρονη πολιτότητα και ο ρόλος της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης», Ομιλία στο Συμπόσιο «Ποιός Ενεργός Πολίτης σε Ποιά Δημοκρατική Κοινωνία» του Παγκύπριου Συμβουλίου Ειρήνης, 24.12.2004

4 Ο Richard Wolin, είναι διανοούμενος, καθηγητής της ιστορίας των ιδεών στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης, γνωστός για τις επιθέσεις του κατά του μεταμοντερνισμού.

5 Ο Will Kymlicka είναι επιφανής Καναδός, καθηγητής της πολιτικής φιλοσοφίας που ασχολήθηκε ιδιαίτερα με την πολυπολιτισμικότητα. Επιδίωξή του είναι να δημιουργήσει ένα φιλελεύθερο πλαίσιο για τη δίκαιη μεταχείριση των μειονοτήτων.

6 Η Susan Moller Okin, υπήρξε κορυφαία επιστήμων, επιφανής ερευνήτρια και ίσως η καλύτερη φεμινίστρια πολιτική φιλόσοφος. Υποστήριξε με πάθος ότι η κατάσταση και η θέση των γυναικών θα πρέπει να αποτελεί αντικείμενο της πολιτικής φιλοσοφίας και επέκρινε τον αποκλεισμό των γυναικών από τη δυτική πολιτική σκέψη. Υποστήριζε ότι τα ζητήματα του φύλου ανήκουν στον σκληρό πυρήνα της πολιτικής φιλοσοφίας και όχι στο περιθώριο. Καθηγήτρια του Stanford University, γεννήθηκε στη Ν.Ζηλανδία το 1946 και πέθανε στις 3 Μαρτίου 2004.

7 Ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης είναι καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών, διευθυντής του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών.

8 Εκπροσωπεί 5.000 γυναικείες οργανώσεις από όλη την ΕΕ. Εδρεύει στις Βρυξέλλες

9 DW World.De, Deutsche Welle, 31.07.05

10 Berkowitz Peter, 1999, “Feminism vs Multiculturalism?”, The Weekly Standard

11 Εφημερίδα The Independent, 30.04.07

12 Βουλευτής των Εργατικών 1994-2010. Αγωνίστηκε κατά των εγκλημάτων τιμής και των καταναγκαστικών γάμων.

13 Weiner Lauren, “Islam and Women-Choosing the Veil and other paradoxes”, Policy review, October-November 2004

14 Χατζής Αρ. 24.5.2007, «Τα όρια της Πολυπολιτισμικότητας», e–rooster.gr.

15 Mernissi Fatima, 1987, Beyond the Veil: Male-Female Dynamics in Modern Muslim Society, Indiana University Press, revised edition 1987

16 B., Lewis 1961, The Emergence of Modern Turkey, μεταφρ. Εκδ. Παπαζήση, 2002, σελ. 532-534

17 Arat Yesim, 2000, “From Emancipation to Liberation: The Changing Role of Women in Turkey’s Public Realm” Journal of International Affairs, No 1, 107-23